Hazırlayan: Aslı Uluşahin

“Kimi zaman çevirmenler olmasaydı ne yapardık, diye düşünürüm. Bırakın yanıtlamayı, soruyu sormak bile korkunç. Evrensel kültürün, çevirmen diye adlandırılan bu karıncalarına, arılarına neler borçluyuz? Benim yanıtım tek sözcük: Her şeyimi. Çeviri olmasaydı, kuşkusuz bir yazar olamazdım.”

Bu cümleler Ferit Edgü’ye ait; ‘Celâl Üster İçin’ isimli kitaptaki yazısına böyle başlıyor. Edgü burada kitap çevirmenlerini kastediyor, ama aynı sözlerle teşekkür edebileceğimiz başka karıncalar var: Onlar altyazı ve seslendirme çevirmenleri. Bir yönetmen, bir senarist de pekâlâ, “Olmasalardı olmazdım” diyebilir.

Pek çok alanda emeklerinin nimetlerinden yararlandığımız altyazı ve seslendirme çevirmenleri, bir yandan mesleklerini olabildiğince iyi yapmak, diğer yandan bunu sağlayacak çalışma koşullarını yaratmak için mücadele ediyorlar.

Çevirmenler Meslek Birliği (ÇEVBİR) yönetim kurulu üyesi Aslı Takanay, “Çevirinin tüm alt türlerine ilişkin özellikleri bizim için de sayabiliriz” diyor: Dili iyi bilmek, eserin ait olduğu kültürü tanımak zaruri; kendinden yüzde yüz emin olmaksa tehlikeli. Çünkü ‘bildiklerinizi sınamaya ve bilmediklerinizi araştırmaya istekli olmadan, çeviri yapılacak dilde ifade etme becerisini geliştirmeden ve bu yönde emek harcamayı sürdürme hevesi taşımadan’ iyi bir çevirmen olmak zor.

Elbette mesleğin kendine özgü başka ihtiyaçları var:

“Mesela altyazı çevirisinde seyircilerin sessiz okuma yapacağı metinler üretirsiniz, size altyazı için ayrılan alanın dışına çıkmamanız gerekir, az ve öz, anlaşılır ama çevirdiğiniz malzemenin ruhuna, diline, tonuna, ritmine uyumlu bir metin üretmeniz beklenir. Seslendirme çevirisinde seslendirme sanatçısının seslendireceği metni üretirsiniz, dolayısıyla bir yandan yine çevirdiğiniz malzemenin ruhuna, diline, tonuna, ritmine uyumlu bir metin üretirken bu metnin sesli okunabilir bir metin olmasına özen göstermeniz beklenir. İlaveten seslendirme sanatçısını yönlendirecek nida notlarını çeviri metninize işlersiniz.”

Altyazı ve seslendirme çevirmenleri film, dizi, belgesel gösterimi yapan her yere iş üretiyor, buna festivaller ve kültür merkezleri dahil. Dijital platformların Türkiye’ye girişi ve sayılarının artması kuşkusuz istihdam imkânını genişletmiş ancak Aslı Takanay’a göre ‘kemikleşmiş gibi görünen sistem sorunu’ devam ediyor. Sorunların merkezinde ‘taşeron şirketler’ yer alıyor.

Taşeronlarla çalışılıyor

Türkiye’de seslendirme ve altyazı çevirilerinin neredeyse tamamı bu şirketlerce, yani seslendirme stüdyoları, kanallar ve dağıtımcılar aracılığıyla yapılıyor. Aslı Takanay, Türkiye dışındaki dijital platformların ayırdığı bütçenin kimi zaman sadece yüzde 5’inin çevirmene ulaştığını, yüzde 95’inin taşeronda kaldığını söylüyor:

“Çeviri ücretini bu kadar düşük tutarsanız, çevirmenler hayatlarını idame ettirmek için hakkıyla teslim edemeyecekleri kadar büyük iş yükünün altına girer, bir yerden sonra yaptıkları işten hayır gelmez ve zamanla tükenirler. Yıllardır çok iyi çevirmenlerin başka iş kollarına kaydığını görüyoruz, nitelikli çevirmenleri kaybediyoruz.”

İyi çeviri aceleye getirilecek bir iş değil. Ön izleme yapmak, karakterleri tanımak, konuyu iyi anlamak, göndermeleri kavramak, son okumaya vakit ayırmak lazım. İdeal bir çeviri sürecinin nasıl olması gerektiği de Avrupa Altyazı ve Seslendirme Çevirmenleri Federasyonu (AVTE) tarafından belirlenmiş: 52 dakikalık bir belgesel ya da dizi bölümünün çevirisi için (günde en fazla 8 saat çalışarak) 1 hafta, 100 dakikalık bir uzun metrajlı film için ise 2-3 haftalık süre öngörülüyor.

Takanay’ın aktardığına göre, şirketler çevirmenlere bu asgari koşulları tanımaya yanaşmıyor ve başka ‘taktikleri’ devreye sokuyor:

“Mesela bir çevirmene seslendirme çevirisi yaptırıp, o çeviriyi çevirmenin izni ve haberi olmadan, kopyala-yapıştır yöntemiyle altyazı çevirisine dönüştürebiliyorlar. Seslendirme çevirmenine herhangi bir ek ücret ödemedikleri gibi, bir de müşterileri olan dijital platformlara hem seslendirme hem altyazı çevirisi faturası kesiveriyorlar. Bir de internette hâlihazırda dolaşımda olan korsan altyazıları kullanan yerler var.”

Bir diziyi birçok kişi çeviriyor

İzleyiciler dijital platformlardan, sinema ya da TV kanallarından sürekli yeni ‘içerik’ isterken, arka planda çarklar hızla dönüyor. Çevirmenler de o çarkların hızına yetişmek için çoğu zaman soluksuz kalıyor. Hâl böyle olunca bir dizi, konuya hâkim tek kişinin değil, birçok çevirmenin elinden çıkıyor:

“Bir diziye bir grup çevirmen çalışabilir, terminoloji açısından ortak bir tablo oluşturulur, buna bağlı kalarak ve birbirinin çevirisinin kontrolünü yaparak sağlıklı sonuçlara ulaşılabilir. Ama ideal olan elbette o dizinin tüm sezonlarının aynı kişilerin elinden çıkmasıdır. Ancak ne yazık ki Türkiye’deki taşeron şirketlerin önemsediği bir konu değil bu. Sebebi, dediğim gibi, şirketlerin çeviriyi, çeviri kalitesini ve çevirmeni önemsememesi.”

Popüler dizi ‘Stranger Things’in ilk sezonunu 'Ak’la Kara' stüdyosuna bağlı olarak Deniz Uğurlu çevirmiş, jenerikte tek imza görülüyor ve adaptasyon Kerem Kobanbay’a ait. İlk sezonun 8’inci bölümünde çevirmen Irmak Kolabaş. İkinci sezon Melis Turhan ve Deniz Uğurlu’nun emeğiyle sürüyor. Dördüncü sezonu Melis Turhan, Stüdyo DSE ile çevirmiş, uyarlamada Kerem Melih Evci’nin adı geçiyor. Yine de ‘Stranger Things’ iyi bir örnek olmalı.

Elbette bu adlara, jeneriğin tamamını izleyerek ulaşılabiliyor.

Çevirmenin adı yok

Yazıya kitap çevirmenlerini anarak başladık, bir kıyasla bağlantıyı sürdürelim: Kitap çevirmenleri basılan her kopya başına telif ücreti alır, ayrıca adları kitap kapağına yazılır. Hatta bilinçli okur, kitabını çevirmenine göre seçer. Altyazı ve seslendirme çevirmenlerinin böyle teveccühlere mazhar olması mevcut sistemde mümkün görünmüyor. Tekrar gösterimlerden ücret almadıkları gibi kimi zaman adları da anılmıyor.

Çevirmenler bu noktada izleyicilerden destek bekliyor:

“Adının anılmaması, çevirmenlerin mali-manevi hak takibini zorlaştıran, hatta neredeyse imkânsızlaştıran bir durum. Eğer bir filmde, dizide, belgeselde çevirmen adı anılmıyorsa o metin çok büyük olasılıkla yasalara aykırı biçimde elde edilmiştir; takipçisi olsunlar, duyursunlar. En doğal hakları bu.”

ÇEVBİR üyeleri, haziran ayında bir kampanya düzenlemiş, seslerini duyurmaya çalışmışlardı. Şimdilik olumlu bir gelişme, çözüme yönelik ivme yok. Aslı Takanay kararlı olduklarını vurguluyor:

“En büyük sorun, taşeron şirket patronlarının tutumu. Şimdiye dek haksız yere öyle büyük paralar kazandılar ki, aynen devam etmek istiyorlar. Ama biz de işin peşini bırakmamaya kararlıyız. AVTE çatısı altında bir araya gelen diğer çevirmen örgütleriyle birlikte mücadelemizi sürdüreceğiz ve mutlaka geri adım atmak zorunda kalacaklar.”

Fotoğraf: Depo Photos 

İranlı yönetmenler Muhammed Resulof ile Mustafa Al Ahmed’in tutuklanmalarına ve yönetmen Cafer Panahi’nin gözaltına alınmasına tepkiler sürüyor. Berlin ve Cannes film festivalleri, İran’daki sanatçılara yönelik baskıları kınadı ve derhal serbest bırakılmaları çağrısında bulundu. İranlı bağımsız sinemacılar imza kampanyası başlattı. Kampanya metninde söz konusu kişilerin serbest bırakılmaları için dünyanın dört bir yanındaki sanatçılardan destek istendi. Muhammed Resulof ve Mustafa Al Ahmed 9 Temmuz’da tutuklanmış, Cafer Panahi 11 Temmuz’da gözaltına alınmıştı.

Bir tablonun altına gizlenmiş bir başka resmin bulunması sanat dünyası için şaşırtıcı değilse de her zaman heyecan verici. Son olarak Vincent Van Gogh’un ‘Köylü Kadın Başı’ olarak bilenen eserinin arkasındaki otoportresine, ‘X-ray’ taramasıyla ulaşıldı. Picasso’nun özellikle ‘Mavi Dönemi’nde, tuvalleri birkaç kez kullandığı biliniyor. 2015 yılında Mona Lisa’nın altında başka bir portreyle, bir resim taslağının bulunduğu açıklanmıştı.

PEN International, 2021 yılına ilişkin ‘Kaos, çatışma, çaresizlik’ başlıklı bir rapor yayımladı. Bangladeş’ten Tunus’a birçok ülkedeki ihlallere dikkat çekilen raporda, Türkiye’de Osman Kavala ve Selahattin Demirtaş’ın tutukluluklarına dikkat çekildi, yazar Yavuz Ekinci’ye sosyal medya paylaşımları nedeniyle hapis cezası verildiği hatırlatıldı.

Stranger Things, müzik sektörünü sallıyor. Dördüncü sezonun son bölümünde çalan Metallica’nın 1986 tarihli ‘Master of Puppets’ı da Birleşik Krallık’ta ilk 40’a, Spotify listelerinde ise ilk ona sıçradı. Kate Bush’un dizide kullanılan ‘Run up That Hill’ adlı şarkısı yayınlanmasından 37 yıl sonra İngiltere listelerinde ilk kez birinci sıraya yükselmişti.

Müzisyen Apolas Lermi’nin 31 Temmuz’da Sakarya’da vereceği konser iptal edildi. Lermi, Twitter’da “Konserlerimi iptal ederek Türkiye’nin bütün sorunlarını çözüyorsunuz, tebrikler” diye yazdı.

Spotify, müzik oyunu Heardle’ı satın aldı. Wordle’ın başarısının ardından ortaya çıkan ‘şarkı bilme oyunu’ Heardle, Spotify’ın oyun alanındaki ilk hamlesi. Wordle, The New York Times tarafından satın alınmıştı.

İzmir’de 1930’lu yıllarda çıkarıldığı kaydedilen ve bugüne kadar depoda tutulan Athena heykeli parçaları, İzmir Arkeoloji Müzesi’ndeki uzmanlarca birleştirilip ilk kez sergilenmeye başladı.

Londra’da Güney Kore’nin ‘popüler kültürünü’ yansıtan bir sergi açılacak. Sergide Oscar ödüllü ‘Parazit’ filminin bir sahnesinin canlandırılmasından, ‘Squid Game’ ve K-Pop sanatçılarının kostümlerine uzanan 200 ürün yer alacak. Eylül ayında açılacak ‘Hallyu! Kore Dalgası’ adlı sergi Britanya’da Kore kültürüne ilişkin ilk büyük sergi olacak.

Afgan sanatçılardan ‘Sessizlikten Önce’

ABD’nin çekilmesinin ardından Taliban yönetiminin Afganistan’a hâkim olmasıyla birçok sanatçı ya ülkeyi terk etti ya da benzersiz baskılar karşısında saklanmaya zorlandı. ‘Before Silence – Sessizlikten Önce’ başlıklı çevrimiçi sergide, dokuz Afgan sanatçı, bu bir yılda karşı karşıya kalınan acıyı eserleriyle anlatıyor. ‘Art at Time Life This’ inisiyatifi ve PEN Amerika’nın Risk Altındaki Sanatçılar Ağı’nın düzenlediği sergide fotoğraf, resim, duvar resmi, karikatür ve video çalışmalarıyla Afganistan’ı kuşatan şiddet ve zorunlu göç, özellikle kadınlarınla kız çocuklarının maruz kaldığı tehdide dikkat çekilerek işleniyor.

PEN Amerika Risk Altındaki Sanatçılar Ağı (ARC) Direktörü Julie Trebault, “Afgan sanatçıları desteklemeye ve sanatsal ifade özgürlüğünü savunmaya devam ederken, eserlerini ve sözlerini paylaşacakları bir platform sunmaktan onur duyuyoruz” diyor.

Sergideki sanatçılardan Latifa Zafar Attaii, eserlerinde, “Acıyı dokuduğunu” söylüyor: “Toplumun görmeyi ya da duymayı reddettiği anlatılmamış hikâyelere ilmek atarım. Eserimdeki her ilmekte aşk, nefret, korku, ümit… var.”

Fotoğraf: Depo Photos

Göç Senfonisi

Fuat Saka’nın bestelediği, Vangelis Zografos’un düzenlemesini yaptığı ‘Göç Senfonisi – Karanlık Sular’ eserinin İstanbul’da yapılan ilk seslendirilişinin kaydı, Saka’nın YouTube kanalında yayınlandı. Göçle birlikte savaşların, açlık, yoksulluk, yerinden edilmenin yarattığı travma ve umutların anlatıldığı eser, Cemal Reşit Rey Senfoni Orkestrası tarafından, şef Anastasios Symeonidis yönetiminde 10 Haziran’da İstanbul Cemil Topuzlu Harbiye Açıkhava Sahnesi’ndeki yorumlanmıştı. Orkestraya Girit kemençesinde Zacharias Skpridakis, kavalda Cihan Yurtçu eşlik etti. Buluşmada Fuat Saka ve İonna Forti şarkılar seslendirdi. Fuat Saka’ya göre, insanların neler yaşadığını anlamak mümkün değil, sadece onların yaşadıklarına sanat yoluyla dil olunabilir.

Bitki ressamlığı ve Işık Güner

Türkiye orman yangınlarıyla kavrulurken ‘bi’ nefes’ alabilmek için yüzümüzü sanatçı Işık Güner’in çalışmalarına çeviriyoruz. Bitki ressamları sanat eserleri ortaya koymakla kalmıyor, dünyanın dört bir yanındaki bitkilerin kaydını tutup, bir anlamda insanın kıyıcılığına karşı insan eliyle onları ölümsüzleştiriyorlar. Bitki ressamı Işık Güner, 10 yılı aşkın zamandır resim yapıyor, farklı ülkelerde sergiler açıyor ve bu alanda ders veriyor. Sanatçının İngilizce, Fransızca, İspanyolca, Çince gibi dillere çevrilen, Türkiye’de de yayımlanan ‘Doğanın Detaylarını Görmek’ adlı bir de kitabı bulunuyor.

“2006’dan beri sürekli hareket ediyorum. Hayatımın bir dönemi Barselona’da bir dönemi İstanbul’da yaşadım, buralarda yaşarken Edinburg’da çalıştım. Pek çok farklı ülkede dersler verdim, hâlâ vermekteyim. Bitkilerin peşinden, bir yerden bir yere sürüklendim. Hayatımın üç yılı kadar bir süre göçebeydim. O zamanlar Şili’den Çin’e gitme gibi girişimlerim oldu. Sonunda bu üç yıldan sonra, yaşayacak yerimi seçtim ve dünyadaki en muhteşem yerlerden birine yerleştim. Fırtına Vadisi, Türkiye’nin kuzeydoğusunda, dağların olduğu yer. Şimdi, doğanın ortasında, dağın tepesinde kendi küçük kabinimde yaşıyorum ve mümkün olan her zamanda resim yapıyorum.”

Dahası

Nilay Örnek’in ‘Nasıl Olunur’ podcastinin ve Local Makers podcastinin konuğu Işık Güner…

Botanitopya podcasti: ‘Işık Güner’le bitki ressamlığının incelikleri’

Büyük Ev Ablukada’nın sonbaharda yayınlanacak ‘Defansif Dizayn’ albümünden ilk tekli ‘Yangın Akvaryum’ dijital mecralarda yayında. “Hiç kolay değil, saydım baktım yerle bir / Enkazlar çok fazla, kalkmazlar üstümüzden / İmdatsız bırakıldık imdatsız bırakıldık.”

‘Etnomüzikoloji – Kültürler ve Müzikler’ adlı kitap İthaki Yayınları’nca okura sunuldu. Kitabı Ulaş Özdemir, Mehtap Demir ve Evrim Hikmet Öğüt yayına hazırladı. Müzik yazarı Murat Beşer’in kitapla ilgili yazısı: ‘Nedir bu etnomüzikoloji, ne yer ne içer?’

‘Kibrin tarihi’ yazıldı. Ari Turunen’in kaleme aldığı ‘Sen Benim Kim Olduğumu Biliyor musun?’ adlı kitap İletişim Yayınları’nca basıldı.

Yönetmen Pier Paolo Pasolini’den aykırı bir neorealist roman: ‘Kenar Mahalle Çocukları’ Nazlı Birgen tarafından Türkçeye kazandırıldı.

'Yeni e' dergisinin temmuz ayında Suat Derviş var: ‘Yazdıkları ve yaptıklarıyla bir aydın: Suat Derviş’i nasıl hatırlamalı?’

Ecinniler dergisinin temmuz-ağustos sayısı 28 yıldır hapiste tutulan İlhan Sami Çomak’a ve şiir dünyasına ayrıldı. Çomak’ın son olarak ‘Hayattayız Nihayet’ adlı kitabı yayımlanmıştı.

İBB Yayınları’nca yayımlanan İstanbul Öyküleri dizisinin üçüncü kitabı bilimkurgu öykülerine ayrıldı.

• Başka Sinema’nın ‘45 Filmlik Bir Yaz’ seçkisinin gösterimleri başladı. Altı hafta sürecek programda modern klasiklerinden usta yönetmenlerin filmlerine, gösterim fırsatı yakalayamayan 45 yapım bulunuyor. 
• Varşova Modern Sanat Müzesi’nin video ve film koleksiyonundan bir seçki ‘Bilinmeyene Doğru’ adıyla SALT Galata ve Beyoğlu’nda sergileniyor.
• Zonguldak’ta 28-31 Temmuz arasında Kozlu Müzik Festivali düzenleniyor. İlkkay Akkaya, Niyazi Koyuncu, Adamlar ve Manga gibi onlarca sanatçı festivalde sahnede. 
• Milyonfest zinciri başladı. Milyonfest İstanbul, 28-31 Temmuz’da Kilyos’ta. 
• Gazapizm’in Senfoni İstanbul konseri 6 Ağustos’ta Uniq Açıkhava’da. 
• Semaver Kumpanya’nın klasikleşen oyunu ‘Cimri’, 20 Temmuz’da İstanbul Küçükçiftlik Park’ta. Moliere’in eserinde sahnede Serkan Keskin var. 
• Genco Erkal ve Tülay Günal’ın sahnede olduğu ‘Yaşamaya Dair’ oyunu 22 Temmuz’da İstanbul’da; ağustos ayında İzmir, Balıkesir ve Çanakkale sahnelerinde. 
• Yurdaner Okur’un Nâzım Hikmet şiirlerinden sahneye taşıdığı ‘Ran’, 20 Temmuz’da Malatya’da, ardından Ankara ve Denizli’de.