Hazırlayan: Aslı Uluşahin

17. İstanbul Bienali, Fatih, Beyoğlu ve Kadıköy’e yayılan sergilerle görülmeye hazır. Öncekilerden farklı olarak, bu yıl bienalin bir ana teması yok. Ama yerelden evrensele, geçmişten geleceğe uzanan bakışla, öne çıkardığı meseleleri, tartışmaya açtığı soruları var. 

Küratörleri de asıl isteklerinin sorular ve konular odağında bir diyalog yaratmak olduğunu vurguluyor.

Bu yılın küratörleri Ute Meta Bauer, Amar Kanwar ve David Teh.

Pandeminin üretimi

Bienalin hazırlıkları 2020’de başladı ve salgının etkisiyle buluşma bir yıl gecikti.

Ute Meta Bauer, “Pandemiyle tek bir gerçekliği paylaşan bir gezegenimiz olduğunu fark ettik” diyor: “Diğerleriyle yaşamı paylaştığımız yerin sorumluluğunu üstlenmek çok önemli. İster sanatçı, ister fırıncı ister öğretmen olun. Bu işte eşit ortağız demek önemli.”

David Teh, buzdağının görünen kısmı diye nitelediği pandemiyle sosyal, çevresel, politik ve toplumlar arası krizlerin su yüzüne çıktığını söylüyor. Pek çok yerde toplum kavramının tehdit altında olduğunu aktaran David Teh, gerçek-sonrası (post-truth) ifadesine atıfta bulunuyor: “Bu bienal ‘toplum-sonrası’nda olmadığımızı doğrulamalı.”

Küratörlerin sıklıkla kullandıkları diğer ifade, kompost: Yani eskinin mayalanarak yeni üretime kaynak olması. “Bırakın bu bienal de kompost olsun” diyorlar: “Vaktinden önce başlayabilsin, bittikten çok sonra da devam etsin.” 

Tasnifsiz ve demokratik

17. İstanbul Bienali’nin ilk toplantısı, Zeytinburnu Tıbbi Bitkiler Bahçesi’nde yapıldı. 

Sanat tarihçisi ve küratör Nazlı Pektaş’a göre ‘bir anlamda şifacı olarak yola çıktı’: “Yeni yaşam yeşertmek üzere… Bienal sergilerinde de yok olanın ya da geçmişe ait olanın yeniden üretimine şahit oluyoruz. Yok olmuş bir arşivi canlandırma girişimi gibi…  Şahit olduğunuz bu bilgilerden biz ne üreteceğiz? Önemli olan o.”

Pektaş, bir ana temanın belirlenmemesini de ‘rahatlatıcı ve dönemle uyumlu’ buluyor: “Başlıklarla düşünmeye alıştık ama başlıklar sınırlayıcı. Dünya bir yandan yeni diktatörler yaratıyor, diğer yandan sınır ve sınırlamalara tepkili. Zaten coğrafyalar arası benzer kader ve kederlerdeyiz. Bienal hem iddiasız hem yatayda kalarak şahane bir ortaklığı paylaşmakta. Tasnifsiz, ayırmadan, türlü düşünceyi yakınlaştırıp, mesafeyi karşıtlıkla değil, yan yanalıkla tartışarak… Oldukça demokratik. Sanatçı seçimleri de öyle. ‘Dünyaca ünlü’yü, ‘en iyi’yi, ‘en güçlü’yü, kısacası ‘en en’leri sahiplenmiyor.”

Bizim hikâyemiz

Küratör Amar Kanwar’a göre “Bu bienalin anlatmaya çalıştığı pek çok hikâye var.” Bu hikâyeler daha çok yerel sanatçı ve toplulukların, bağımsız sanat inisiyatiflerinin üretimleri yoluyla aktarılıyor. Filipinler, Afganistan, Endonezya, Lübnan ya da Mozambik gibi hem ırak hem yakın coğrafyalardan taşınanlar bienalde bir arada. Mesafeler uzunsa da çoğu zaman paylaşılanlar ortak. Örneğin ‘Doğmamış Bir Çocuktan Mektup’ adlı çalışma, 2012’de 119 tekstil işçisinin öldüğü bir fabrika yangınının ardından, Bangladeş’ten sesleniyor:

“Sevgili okuyucu, 

Sessizliğinizi masumane sanıyorsanız, yanılıyorsunuz. Sessizliğinizin de bir sesi var. Sessizliğiniz kâr elde etmeyi insan hayatına yeğleyenlerle saf tutuyor.”

‘Sonsuz Derinlikte Maden Çıkarmak’ adlı çalışma ise Nijerya’da madenlerin yarattığı ekolojik yıkımı belgeliyor.

Bienal, şehrin farklı yerlerindeki mekânlarda gerçekleştiriliyor.

Birlikte okumak, birlikte tartışmak

Bienalin küratöryal metninde ‘kamusal tartışmadan, sesli düşünmekten, başkalarıyla birlikte okumaktan’ söz ediliyor. Bu açıdan, sergilerin çoğunun bilgiye, deneyim aktarmaya ve dokümantasyona yaslandığı söylenebilir. Türkiye’den bir hikâye anlatan ve farklı mekânlarda karşımıza çıkan ‘Hem Zemin / Hem Zaman’ üretimi, buna bir örnek.

Nepal Picture Library ile Feminist Bellek Projesi arasında kurulan diyalog sonucu, Kadın Eserleri Kütüphanesi ve Bilgi Merkezi Vakfı’nın işbirliğinde oluşturulan ‘Hem Zemin / Hem Zaman’, Türkiye’de feminist harekete ve geçmişine yönelik alternatif okumalar öneriyor. Aynı zamanda hâlihazırdaki zengin koleksiyonu ‘tamamlamaya’ gayret ediyor.

Üç ana merkez

Bienal sergileri üç ana merkezde toplanıyor. Bunlar Fatih’te Barın Han, Beyoğlu’nda Pera Müzesi ve Kadıköy’deki Müze Gazhane. Ayrıca bu semtlerden seçilmiş çok sayıda sergi alanı mevcut: Küçük Mustafa Paşa Hamamı, Merkez Rum Kız Lisesi veya İstanbul Metrosu gibi… Her semt için bir gün ayırmak, mekândan mekâna geçerken kentle temas etmek en iyi gezme yöntemi olabilir.

Nazlı Pektaş, “Yıllar önceki bienallerde olduğu gibi, yeniden Tarihi Yarımada’da olmanın, tarihin sözleriyle yeni cümleler kurmanın, keşfetmek ve hatırlamanın etkileyici olduğunu” söylüyor:

“Yaşamın tam içine, hatta bağrına dalmış bir bienal bu. Dikte ettiği tek şey, rotanı belirle ve yola çık. Durumlar var, sorular var. İster cevap ara, ister oku, gör ve geç. Cevaplar sende, sorular ve sorunlar hepimizin.”

17. İstanbul Bienali, 20 Kasım’a kadar ücretsiz görülebilir.