Aslı Uluşahin

Depremlerin üzerinden bir aydan fazla zaman geçmiş. Saat sabahın altısı. Hatay Samandağ yakınlarındaki Vakıflı köyünde, ağaçlar altına kurulmuş bir çadırda kuşları dinliyorum. Ardıç kuşları ötüyor. Karatavuklar, kızıl gerdanlar, çit kuşu, iskete, ibibik, kumru ve diğerleri. Felaketin içindeki vahada, beklenmedik bir bahar senfonisi.

Buraya kuşlar için gelmedim ama doğrusu aklım hep onlarda. Depremin daha ilk günlerinde, kurtarılan muhabbet kuşlarının fotoğrafları sosyal medyada arttıkça, dikkat kesilmiştim varlıklarına. Bölgede, evlerin çatılarında güvercin beslendiğini biliyordum fakat kafes kuşlarının yaygınlığına şaşırdım. Onca evin yıkılması, onca insanın ölümü nasıl anlaşılmazsa, kuşların bu hikâyedeki varlığı da bir o kadar tuhaf görünüyordu bana.

Maraşlı 13 yaşındaki Berat, 55. saatte enkazdan çıkarıldığında, avucunda mavi bir muhabbet tuşu vardı. Adıyaman’da beşinci günde, yavrularıyla birlikte kafeste muhabbet kuşuna ulaşıldı, adını Mucize koydular. Bir diğerini 136. saatte Hatay’da madenciler kurtardı. Daha nicesi var böyle.

Depremden kurtulan bir aile, kuşlarıyla çadırkentte yaşıyor. (Fotoğraf : Zülkif Yıldırım / Depo Photos)

Aslı Alpar aracılığıyla 15 kafes muhabbet kuşu, yıkılan kentlerden Ankara’daki Simurg Kuş Evi’ne taşındı. Arkadaşımız Dolunay’ın Antep’ten kurtardığı Umut artık Heybeliada’da yaşamakta. Birçoğu ise hâlen enkazlar arasında.

Deprem kuşlarını Hatay’da sadece gökyüzünde değil, insanların dilinde de duydum. Bir kadın yaşadıklarını anlatırken “Kolumuzu kanadımızı kırdılar” dedi. Bir başkası, “Biz de yuvasız kuşlara döndük işte.” Bir adam, yaşlı ve yorgun, ölenlere ve göçenlere yanıyordu: “Kuş değil ki bu canlar, mevsimi gelince geri dönsün.”

Muhabbet kuşlarının peşinde

Güvercin yetiştirmek, doğuya özgü bir kültür olmalı. Oradan Anadolu’nun başka kentlerine yayılmış. Adana’dan Hatay’a giderken gökte hep beyazlı siyahlı oyunbaz güvercinler vardı. Aklımda ‘Benim Varoş Hikâyem’ filmindeki kuş hırsızı Çulluk Yusuf.

Doğa uzmanı Süleyman Ekşioğlu’na göre, Türkler kuşçuluğu yüzyıllar önce Rumlardan öğrenmiş. Yerleşik Rumlar, göçebe kültürü taşıyan Türklere, kafeste kuş beslemeyi aktarmış. “Zor zanaattır” diye anlattı Ekşioğlu. “Pek çok zanaat gibi onda da büyük emek vardır. Yakalama tekniğinden tutun da kuşun eğitilmesine kadar.” Aslında Ekşioğlu’nun verdiği bilgiler, sakaların, floryaların çayırlardan tutulup evlerde beslendiği zamanlara ait. Artık bu uğraş kanunen yasak. Oysa muhabbet kuşları hâlâ her yerden kolayca satın alınabiliyor.

Belki de aradığım yanıt, yıllar önce okuduğum, psikiyatri profesörü Vamık Volkan’ın kitabında saklıdır. Vamık Volkan, ‘Kıbrıs: Savaş ve Uyum – Çatışan İki Etnik Grubun Psikanalitik Tarihi’ adlı kitabında, 1968 yılında Kıbrıslı Türklerde şahit olduğu muhabbet kuşu merakını anlatır. O dönem adadaki Türk nüfusu, Birleşmiş Milletler’in koruması altında, kuşatılmış bir bölgede yaşıyordu.

Vamık Volkan’a göre, kafesteki kuşlarla tutsak Türkler arasında bir ortaklık bulunuyordu: “Kuşlar da tıpkı Türklerin ‘duvarların’ arkasında hapsolması gibi kafeslerde hapsolduğundan, âdeta mahkûm hayatı yaşayan Türklerin gereksinme içindeki yönleri, kuşlarda dışsallaştırılıyordu. Küçük yaratıklar şakıdığı, üretken olduğu ve bakıldığı sürece insan nüfusu da mutlu olabileceği, bakılabileceği ve özgürlüğüne kavuşabileceği umudunu yaşatıyordu. Sosyopolitik baskının yarattığı kaygı böylece kuşun özgür doğası gibi eski bir kavramın gerçekleşmesiyle hafifliyordu.”

Kitapta, büyük ekonomik buhran sırasında İngiltere’de de benzer bir muhabbet kuşu salgınının ortaya çıktığı aktarılır.

Hatay’da kiminle konuşsam, depremlerin yalnız bırakıldıklarını söyledi. “Ölüme terk edildik” diyenler vardı: “Devlet bize ikinci sınıf vatandaş muamelesi yaptı.” Üstelik, birçoğu felaketten önce de aynı duyguları taşıyordu: “Burada herkeste var bu algı. Yok demek olanın inkârıdır. Çok uzun yıllardır vardı. Aslında bu durumun devamı insanları şaşırtmadı… Uzun bir konudur, anlatması zordur. Kozmopolit yapısının etkisi vardır, tarihsel gelişimin etkisi vardır. Suriye’yle ‘bir kardeşim, bir düşmanım’ politikasının etkisi vardır. Devletin güvenlik anlayışının, insanına güvenmemesinin etkisi vardır. Çok etkeni var bu işin. Ama sonucu belli.”

Bir başka tuhaf ‘kader planı’; Kıbrıs’tan gelen çocuklarla ailelerin, Adıyaman’daki Isias Oteli’nde hayatını kaybetmesi.

Hatay'ın İskenderun ilçesi. (Fotoğraf: Çağlar Oskay / Depo Photos)

Milleyha’nın gözleri

Hatay’da olduğum günlerde, kuş gözlemcisi Emin Yoğurtçuoğlu da, depremin ilk günlerinden beri, kent yakınlarındaki Milleyha kuş cennetindeydi. Hem göç eden kuşları izliyor hem oraya göz kulak oluyordu. Milleyha, bir ara, molozların alana dökülmesiyle gündeme gelmişti.

“Hatay’a neden geldim, öncelikle onu söyleyeyim. Hatay göç rotası üzerinde olan bir şehir. Kışı Afrika’da ve Arap yarımadasında geçiren kuşlar, kuzeye doğru yola çıktıklarında, Hatay’dan geçiyorlar. Buranın bizim için ikinci önemi, muazzam bir tahribata uğramış olmasıdır. 1950’lerden sonra Amik Gölü kurutuluyor. Süleyman Demirel’in projesidir. Ölmeden önce kendisi de ‘Hayatımda yaptığım en büyük üç hatadan biri Amik Gölü’nü kurutmaktır’ demiş. Çünkü o zaman burası bütün canlılara, özellikle göçmen kuşlara büyük bir sığınakmış. Artık bir tek Milleyha kuş cennetimiz var. Ama bu saha da insan kullanımının olumsuz etkilerinden zarar görmüş durumda. Burayı korumaya çalışıyoruz, iki yıldır nöbet tutuyoruz. Aynı hatanın Milleyha’da yeniden tekrarlanmasını istemiyoruz.”

Yeni kurulacak kentten de söz ediyoruz. “Bir tek şey istiyorum” diyor, “Doğal yaşam alanlarını yerleşime açmayın. Şu an bizim dışımızdaki canlıların hepsi zaten ufacık alanlara sıkışmış durumda. İnsanlar kontrolsüz biçimde her yeri imara açmak istiyor. Doğı biçim çatımız. Hepimiz doğanın içindeyiz ve bunu görmek zorundayız.”

Süleyman Ekşioğlu, aynı zamanda Türkiye’nin sayılı kelebek uzmanlarından biri. Hatay’da yeni bir kent kurulurken kuşlarla birlikte hangi türler korunmalı? “Doğa korumasında şemsiye yaklaşımı vardır. Şemsiye şudur: Bir yeri korumak için her şeyi korumanız gerekmez. Mesela kuşları korursunuz. Ya da bir tek tuş türünü. Onu koruğunuzda aslında tüm canlıları korumuş olursunuz.”

Yaşar Kemal’in kuşları

Hatay’da Samandağ yakınlarındaki Vakıflı köyünde, bir çadırda kuşları dinliyorum. Saat sabahın yedisi. Aklımda bir de Yaşar Kemal’in cümleleri.

‘Kuşlar da Gitti’ romanında Yaşar Kemal, İstanbul’da Florya düzlüğünde üç arkadaşın kuş avını anlatır. Kuşlar yakalanıp ya Eminönü’ndeki pazarda ya da bir caminin, kilisenin, sinagogun önünde azat buzat satılacaktır. Ne yapıp etseler bu işi başaramazlar. Sonunda çadırlarına dönüp yerler kuşları.

Yaşar Kemal’in romanının özü, İstanbul’daki değişim içinde, insanla doğa arasındaki bağın kopmasıdır:

“Şu İstanbul kurulmadan önce de buraya, Florya düzlüğüne bu küçücük kuşlar, nereden gelip nereye gidiyorlarsa bu kurumuş dikenlerin üstüne renk renk yağarlardı, dikenlerin tohumlarını yer güçlenir, kanatlarını açıp sert aralık yellerinin önüne düşüp dünyanın başka yerlerine, başka dikenlerine giderlerdi…/ İstanbul yeni kurulduğunda burası, şu ormanın yeri, Yeşilköy’ün, Şenlikköy’ün, Bakırköy’ün yeri, Florya’nın koyağı belki de böyle sonsuz, uçsuz bucaksız dikenlikti, o uçsuz bucaksız ovada doğmuş milyonlarca kuş bir ışık, renk yağmuru gibi dikenliğe yağardı... / Günler yıllar geçtikçe dikenlik küçüldü, Şenlikköy, Yeşilköy, Ambarlı, Cennet Mahallesi, Telsizler, Menekşe, Florya, Basınköy kuruldu. Florya’nın o güzelim menekşe dolu koyağına çirkinin çirkini beton apartmanlar yığdılar. İşte kuşlara bu küçücük yer kaldı, denizle orman, Menekşeyle Basınköy arası... /… Gelecek yıl işte burada, şu bakır rengi dikenliğin yerinde için bulanmadan bakamayacağın çirkin beton apartmanlar, villalar yükselecek. Sokaklarında yalnız birbirlerine gösteriş yapmak, para para, yalnız para kazanmak için yaşayan, insanlıklarını unutmuş yaratıklar caka satacaklar. (...) Belki kuşlar çok derin, eski bir içgüdüyle buraya, o zaman kesilmiş olacak olan şu ulu çınarın üstüne, göğüne uğrayacaklar, bir an duraklayıp bir şeyler arayacak, bir şeyleri anımsamaya çalışacak, beton yığını evlerin üstünde küme küme dolaşacak, konacak bir yer bulamayıp bir uzak keder gibi başlarını alıp çekip gidecekler...”

Kuşlar da gitmesin.