Ferris Jabr*

Vogue’un 1969 yılının Yılbaşı sayısında Vladimir Nabokov, James Joyce’un Ulysses’ini birilerine anlatacak ve öğreteceklere bazı tavsiyeler vermişti: “Kromatik, ilkel, Homeros tarzı kasıntı bölüm başlıklarının fasa fisolarını incelemek yerine eğitmenler, Bloom ve Stephen’ın iç içe geçmiş güzergâhlarının açıkça izlenebildiği Dublin sokaklarının haritalarını hazırlamalıdır.” Kendisi de büyüleyici bir harita hazırladı zaten. Nabokov’dan onlarca yıl sonra Boston College’tan Joseph Nugent isimli bir İngiliz edebiyatı profesörü ve meslektaşları, Stephen Dedalus ve Leopold Bloom’un adım adım izlerini takip eden açıklamalı bir Google haritası hazırladılar. Virginia Woolf’un Mrs Dalloway’ini izlemek için de benzer haritalar yapıldı.

Bu tarz haritalar, bu romanların ayaklar ve zihin arasındaki acayip ilişkiye ne kadar da bağlı olduklarını ortaya koymuş oluyor. Joyce ve Woolf, bilincin cıvasını kâğıda ve mürekkebe dönüştüren yazarlardı. Bunu yapabilmek için, karakterlerini bol bol yürüyüşlere çıkardılar. Mrs Dalloway yürüyüşlerinde yalnızca şehirde ne olup olmadığına bakmaz; daha ziyade geçmişine dalıp çıkar; uydurarak, yanına bir tane daha inşa ederek, altüst ederek, her an yeniden yaratarak Londra’yı son derece dokulu bir zihinsel manzaraya dönüştürür.

Aristocu Yunan filozozları çağından bu yana birçok yazar yürümek, düşünmek ve yazmak arasında derin ve sezgisel bir bağ olduğunu düşünüyor. Henry David Thoreau örneğin, şu cümleyi yazmıştı günlüğüne: “Yaşamak için ayağa kalkmadıktan sonra yazmak için oturmak ne kadar da boş! Bacaklarım hareket etmeye başladığı anda düşüncelerimin de akmaya başladığını hissediyorum.”

Thomas DeQuincey, şiirleri dağlardan, ormanlardan ve yürüyüş yollarından geçen serserilerle dolu olan William Wordsworth’ün ömrü boyunca yaklaşık 300 bin kilometre kadar yürüdüğüne dair bir hesap yaptı. Bu da beş yaşından bu yana günde ortalamada 10 kilometreye denk geliyor.

Yürüyüşü, özellikle düşünmeye ve yazmaya bu kadar yatkın kılan şey nedir? Buna verilecek cevap öncelikle kimyamızla başlar. Yürümeye başladığımızda kalp daha hızlı çalışmaya başlar; sadece kaslara değil beyin dahil tüm organlara daha fazla oksijen ve kanı dolaştırır. Birçok araştırmanın da gösterdiği üzere, egzersiz sonrasında ya da sırasında, hatta çok hafif bir efor sarf edildiğinde bile insanlar hafıza ve dikkat testlerinde çok daha iyi performans gösteriyor. Düzenli yürüyüşler beyin hücreleri arasında yeni bağlantılar kurulmasını kolaylaştırıyor; yaşla birlikte gelen beyin kurumasını önlüyor; hafıza açısından en önemli beyin bölgelerinden olan hipokampusun hacmini artırıyor ve hem yeni nöronların büyümesini uyaran hem de aralarında mesajlar ileten moleküllerin seviyelerini yükseltiyor.

Bedenimizin hareket etme biçimi, düşüncelerimizin doğasını da değiştiriyor. Tam tersi de geçerli: düşüncelerimizin doğası bedenimizle kurduğumuz ilişkiyi etkiliyor. Spor yaparken dinlenen müzikler üzerine çalışan psikologlar, çoğumuzun bildiği üzere, yüksek tempolu şarkıların bizi daha hızlı koşmaya veya ne kadar hızlı koşarsak o kadar yüksek tempoda şarkılar tercih ettiğimizi söylüyor. Aynı şekilde araba sürerken de yüksek sesli, yüksek tempolu bir müzik dinlediğinde sürücüler farkında olmadan gaz pedaline daha sert basarlar.

Hafif tempoyla yürümek, bedenlerimizin ritmi ile zihinsel durumumuz arasında, spor salonunda koşarken, araba sürerken, bisiklete binerken veya başka herhangi bir hareket sırasında kolayca deneyimleyemeyeceğimiz katıksız bir besleme ve destek döngüsü oluşturur. Gezinirken ayaklarımızın hızı, ruh hâlimize ve iç konuşmamızın ritmine göre doğal olarak dalgalanır, sallanır, yalpalar, bocalar. Daha hızlı yürüyerek veya yavaşlayarak, düşüncelerimizin hızına da yön verebiliriz.

Yürüme eyleminde çok fazla bilinçli çaba harcamamız gerekmediğinden, dikkatimiz, zihin tiyatrosundan bir görüntüler geçidiyle serbestçe dolaşabilir. Bu durum, araştırmaların, yenilikçi fikirler ve içsel düşüncelerimizin darbeleriyle alakalı olduğunu açıkladığı türden bir zihinsel durumdur. Stanford’dan Marily Oppezzo ve Daniel Schwartz, 2014’ün başlarında yürümenin o anda yaratıcılığı nasıl değiştirdiğini doğrudan ölçen muhtemelen ilk araştırmalarını yayınladılar. Araştırma fikrini de yürüyüş sırasında bulmuşlar. “Doktora danışmanımın öğrencileriyle beyin fırtınası yapmak için yürüyüşe çıkma alışkanlığı vardı. Bir gün biz de bu tür bir değişim yaşadık” diyor Oppezzo.

Oppezzo ve Schwartz, dört deneyden oluşan bir seride 176 üniversite öğrencisinden, otururken, koşu bandında yürürken veya Stanford kampüsünde dolaşırken, değişik yaratıcı düşünme testlerini tamamlamalarını istedi. Serinin bir deneyinde araştırmaya katılanların, düğme veya lastik gibi günlük nesneler için alışılmadık kullanımlar bulmaları gerekiyordu. Öğrenciler, oturur pozisyona oranla bu nesnelerin ortalama olarak dört ile altı yeni kullanımını yürürken buldu. Başka bir deneyde, gönüllülerin ‘tomurcuklanan bir koza’ gibi bir metafor üzerinde düşünmeleri ve ‘yumurtadan çıkma’ gibi benzersiz ama eşdeğer bir metafor oluşturmaları gerekiyordu. Yürüyüşe çıkan öğrencilerin yüzde 95’i, hiç ayağa kalkmayanların ise yüzde 50’si bunu yapabildi. Ancak yürümek, serideki farklı bir deneyde ise insanların performansını olumsuz etkiledi. Oppezzo, zihni köpüren bir düşünce denizinde sürüklenerek yürümenin bu tür lazer odaklı düşünceye ters etki yarattığını düşünüyor: “Bir soruya tek bir doğru yanıt arıyorsanız, muhtemelen bu fokurdunun farklı yerlerinden fışkıran fikirler duymayı istemezsiniz.”

Nereye yürüdüğümüz de önemli. Güney Karolina Üniversitesi’nden Marc Berman liderliğinde yapılan bir araştırmaya göre, bir arboretumda gezinen öğrencilerin, hafıza testindeki performansları, şehir sokaklarında yürüyen öğrencilere göre daha gelişkindi. Şimdilik az ama sayısı giderek artan araştırma sonuçları da park, bahçe, orman gibi yeşil alanlarda zaman geçirmenin, beşeri ortamların tükettiği zihinsel kaynakları canlandırabileceğini ileri sürüyor. Psikoloji bilimi ve psikologlar artık, dikkatin gün boyunca gittikçe azalan sınırlı bir kaynak olduğunu öğrendi. Yayalar, arabalar ve reklam panolarıyla dolu kalabalık bir kavşak dikkatimizi dağıtır; oysa bir parkta, bir göletin yanından geçmek, zihnimizin bir duyusal deneyimden diğerine, buruşan sudan hışırdayan sazlıklara gelişigüzel bir şekilde kaymasına izin verir.

Yine de şehir ve doğa yürüyüşlerinin de zihin için eşsiz faydaları vardır muhtemelen. Şehirde yürümek, daha fazla anlık uyaran ve zihnin daha çok faaliyet gösterebileceği çeşitli duyumlar demek. Ancak zaten aşırı uyarılmanın eşiğindeysek, yönümüzü şehir yerine doğaya çevirebiliriz. Virginia Woolf, ‘en büyük dalganın zirvesinde, tam ortasında ve her şeyin yüzdüğü yer’ olarak tanımladığı Londra sokaklarının yaratıcı enerjisinden büyük keyif alıyordu. Ama aynı zamanda İngiltere’nin South Downs bölgesinin, ‘yürüyüşlerinde zihnini dağıtacak alana sahip bir yer olduğu’na inanıyordu. Gençliğindeyse sık sık, yazları öğleden sonralarını tenha rapraplarıyla geçirdiği Cornwall kırsalına gitmeyi severdi.

Yürümek, düşünmek ve yazmak arasındaki derin ilişki, belki de bir gezintinin sonunda, masa başında kendini gösterir. Çünkü, o masaya oturduğunuzda yazmanın ve yürümenin son derece benzer beceriler, eşit fiziksel ve zihinsel süreçler olduğu ortaya çıkıyor. Şehirde veya doğada bir yola saptığımızda beynimiz çevreyi bir tarıyor, bir harita çıkarıyor, bir güzergâh belirliyor ve bu planı bir seri ayak sesine dönüştürüyor. Tıpkı yazmak gibi. Yazarken beyin önce bir manzarayı gözden geçiriyor, bu zihinsel alanda bir rota oluşturuyor ve ortaya çıkan düşünceleri, elleri yönlendirerek yazıya dökmeye zorluyor. Yürümek, içinde bulunduğumuz dünyayı, çevremizi organize ediyor; yazmak ise düşüncelerimizi. Nihayetinde, Nabokov’un çizdiği gibi haritalar, tekrarlanan, ardından eklenen, yeniden çağrılan haritalardır; haritaların haritalarıdır.

* İlk kez The New Yorker’da yayınlanan ‘Why Walking Helps Us Think’ başlıklı yazıyı Kapsül çevirdi.