Toplam sözcük sayısı: 1.935 - Ortalama okuma süresi: 7 dakika

Analogdan dijitale: Fotoğrafın en hızlı yüzyılı

Onur Koçyiğit

20. yüzyıl birçok teknolojinin hem keşfedildiği hem de geliştirildiği bir yüzyıldı. 1900'lere kadar fotoğraf ve camera obscura teknolojisi henüz çok az gelişmişti. Avrupa, ABD, Japonya ve Rusya'daki (henüz devrim olmamıştı) birkaç sanat grubu, fotokimyacı ve akademisyen dışında araştırma ya da geliştirme yapan pek kimse de yoktu. Resimle ve ressamlarla süren hiç bitmeyecek sanılan zoraki tartışma hâlâ sürüyordu. Teknik zorluklar ise işin esas kısmıydı: Fotoğraf çoğunlukla büyük, hantal ve stabil şekilde çalışmayan bir fotoğraf makinesiyle, ancak çok uzun süre pozlamalar yapılarak çekilebiliyordu, bu zor olduğu kadar pahalı da bir işti.

Alman, Rus, Osmanlı gibi bir hanedandan değilseniz bir fotoğrafınızın olması çok olası değildi yani. Fotoğrafçılar nadir durumlar dışında ancak askerî idarenin izniyle fotoğraf çekebiliyorlardı ve bu da genel olarak savaş alanının öncesinde ya da sonrasında fotoğrafını çekmekten ibaret bir işti. Savaş esnasında, yani olay gerçekleşmekteyken fotoğraf çekmek teknik yetersizlikler nedeniyle henüz güçtü.

Kırım

1855 Kırım Savaşı her şeyi yeniden değerlendirmemize neden oldu. İngiliz fotoğrafçı Roger Fenton, Britanya ordusunda görevli olarak beş fotoğraf makinesi, 700 cam levha ve bir asistanla birlikte Kırım'a gönderildi. Cam levhalar üzerine çektiği fotoğrafları anında banyo yapmalı (gerekli kimyasallarla yıkamalı), kurutmalı ve uygun şekilde saklamalıydı. Bunu yük arabasına kurulmuş bir düzenekle başarmıştı. Yüzlerce fotoğraf için her defasında aynı şeyi yapması gerekse de tarihin en önemli anlarından birinde oradaydı ve dünyanın ilk savaş fotoğraflarını çekmişti (geliştirmişti de denebilir). 

Mimari, kartografi gibi kısıtlı alanlarda kullanılan fotoğraf artık sahaya inmişti işte. Türklerin bir şeylerin ilki olmak sevdasını bilirsiniz, şans bu ya, bahsi geçen ilk savaş fotoğrafları arasında savaşın taraflarından Osmanlı paşaları da yer alıyor.

Fotoğrafın savaş alanındaki belirleyici etkisi

Kodak, 1900 gibi erken sayılacak bir tarihte basit bir mekanizmaya sahip, amatör fotoğrafçılığın temeli sayılan ikonik kameralarından ‘Brownie'nin [O3] seri üretimine ve satışına başladı (fiyatı 1 dolardı, bugün yaklaşık 35 dolar). 1912'de ise askerler arasında kısa sürede popüler olan cep kamerası ‘Vest Pocket Kodak'ı tanıttı. Artık askerler ailelerini bilgilendirebiliyor ve savaşa katıldıklarını gururla belgeleyebiliyorlardı. Daha sonra askerlerin savaş alanında çektikleri fotoğrafları ailelerine göndermeleri nedeniyle Britanya ordusu dahil birçok orduda yasaklandı.

Seri üretimin yeni olanaklarıyla girişilen I. Dünya Savaşı (1914-1918), hem teknolojik gelişmeler hem de toplumsal sonuçlarıyla teknik güçlükleri bir bakıma ortadan kaldırdı. Daha küçük fotoğraf makineleri ve filmler, az ışıkta dahi fotoğraf çekebilmeye imkân tanıyordu. 1916'da Britanya ordusu, Daily Mirror'da çalışan gazeteci Ernest Brooks'u Batı Cephesi'nde bir ilk teşkil edecek şekilde teğmen rütbesiyle savaş fotoğrafçısı olarak görevlendirdi. Brooks, Gelibolu dahil birçok cephede çoğunluğu propaganda amaçlı olmak üzere fotoğraflar çekti.

Gelibolu

Savaş fotoğrafları, fotoğrafla olan ilişkinin (özellikle propaganda fonksiyonu nedeniyle) yeniden değerlendirilmesine sebep oldu diyebiliriz. Ayrıca fotoğraf baskı teknikleri, estetik kaygılar, sanatsal değerler etrafında süren tartışmaların yönü de değişmişti: Biçime ve resimden ayrı olarak fotoğrafın doğasındaki 'çoğaltma'ya dair tartışmalara bir süre ara verilmesini sağlayan esas şey, savaşın insanlar üzerindeki yıkıcılığı açıkça gösteren savaş fotoğraflarıydı.

I. Dünya Savaşı'nı fotoğraflayan sanatçılardan Edward Steichen, Alfred Stieglitz ve Paul Strand'ın üyesi olduğu Photo Secession ve Almanya'daki Neue Sachlichkeit (Yeni Gerçekçilik) hareketi gibi sanatçı gruplarının aktif rolü, teknolojik gelişmelerle desteklendi. Sovyetler Birliği'nde devrimden sonra pek çok deneysel sanatçı da kolaj-baskı yöntemleri ve fotoğrafa yönelmişti, yine de devrim henüz sürerken çalışmalar çok kısıtlıydı.

İlk savaş bittikten sonra, 1925'te Oscar Barnack'ın tasarladığı 135mm (bildiğimiz 36 pozlu) filmli ve yüksek enstantane değerlerine çıkan (1/25-1/500) Leica 1A model kamerası fotoğrafçılığı büyük ölçüde değiştirdi. O dönem kameralarda kullanılan film formatı hakkında genel bir kanı ya da kabul yoktu ve fotoğraf makineleri de aslında birer prototipten ibaretti, her mühendis ve şirket kendi bildiğini okuyordu. Başka şirketler rekabet adına zaman içinde birkaç yeni model denemişse de Almanların Leica'sı kısa sürede fotoğrafçılar arasında yaygınlaşmıştır.

Leica'yla çekilen ilk fotoğraflardan/Almanya

1932'de Agfacolor ticari renkli filmini duyurdu. 1935'te Kodak 135mm film formatında dia pozitif Ektachrome'lar üreteceğini duyurdu. Bu formatta filmler küçük ve hafif olduğundan taşıması kolaydı, ayrıca anında banyo yapmak zorunda değildiniz. II. Dünya Savaşı sırasında Amerikan birlikleri bu filmlerin üretildiği Agfa'nın Wolfen'deki fabrikasını işgal etti ve Agfa'nın gizli tutulan renkli film formülünü ifşa etti. Bu tarihten sonra ABD, Avrupa ve Japonya'daki film üreticileri bu formülün çeşitli varyasyonlarını ürettiler. Savaştan sonra fabrikayı Batı Almanya devraldı ve Orwo (Original Wolfen) markasıyla üretimi sürdürdü.

Aynı dönem, Sovyetler Birliği'nde de devrimin ve seri üretimin en canlı günleriydi. Komünarlardan Makarenko'nun "1932'de komitede şöyle dediler: Leica’lar yapacağız!” duyurusundan anlıyoruz ki, o dönem komünde çok önemli iki mesele tartışılıyor: Amerikan malı Black & Decker matkaplarından esinlenerek yapılacak olan elektrikli matkap ve Leica'dan esinlenilerek yapılacak Fed kamera. Şüphesiz Makarenko ve yoldaşları kopyalama işini başarıyla tamamladı. Harkov'da bulunan ve o güne dek 175 bin adet Fed fotoğraf makinesi üreten bu fabrika, daha sonra savaş sırasında Almanlar tarafından tamamen yok edilmiştir.

Soğuk Savaş sonrası seri üretim

Atom bombası ve kitlelerin imhasıyla bitirilen savaş, birçok ülke için uzun süren bir ekonomik ve toplumsal bunalımı beraberinde getirdi. Almanya ve Japonya'yı listenin başına yazmak gerektiği açık.

1960'lar, II. Dünya Savaşı'nın bitişiyle birlikte büyük ekonomilerin tekrar görece bir refaha kavuştuğu bir dönem. Bir fotoğraf makinesine sahip olmak, fotoğraf çekmek için de artık o kadar fazla para gerekmiyordu. Televizyonun, diğer medya fenomenleri üzerine bir tiranlık kurmaya hazırlandığı zamanlar. ABD'de renkli televizyon yaygın şekilde kullanılmaya ve satılmaya başlanmış. Soğuk Savaş döneminde Alman, Amerikan ve Japon şirketlerinin radyo, televizyon ve kamera üretiminde yarıştığını biliyoruz. Canon, Nikon, Fujifilm, Panasonic, Olympus gibi Japon şirketler birkaç on yıl içinde piyasayı ele geçirecek ve sektördeki Japon tekelini oluşturacaklar. 60'lardan bahsederken Ara Güler fırtınasının başladığını geçerken belirtmek gerekir. 1928 doğumlu Ara Güler, 1958'de dönemin belki de en önemli dergileri Time-Life, Paris-Match ve Der Stern'in Yakındoğu foto muhabirliğini üstlenmiştir. 61'de Hayat dergisinin fotoğraf bölümü şefi olarak çalışmaya başlar. Aynı yıl fotoğraf tarihinin en ikonik fotoğrafçılarından Henri Cartier-Bresson'la tanışır (o da ilk Leica'sını 1933'te almıştır). 62'de çok az fotoğrafçıya verilen ‘Master of Leica’ unvanını kazanır.

Paris '68 Hareketi, Vietnam Savaşı, Afrika'daki sömürge savaşları, fotoğrafın çok hızlı şekilde dünyanın en önemli medium'una dönüşmesine neden olur. Etrafta moda fotoğrafçısından çok savaş fotoğrafçısı vardır. 70'lere gelindiğinde fotoğraf ve kamera ulaşılabilir hâle gelmişti. Bas çek, point&shoot kameralar artık fotoğraf çekmeyi tek bir 'tık'la yapılan bir eyleme dönüştürmüştü. Türkiye'de dahi her türden kamera ve lens, bütün aksesuarlarıyla birlikte artık tarafından ulaşılabilir ve satın alınabilir hâle gelmiştir. Ağustos 1977 tarihli Yeni Fotoğraf dergisindeki reklamlardan bunu kolayca anlayabiliyoruz. 

Kadrosunda Ara Güler, Gültekin Çizgen, Şahin Kaygun gibi isimleri barındıran dergi, fotoğraf ve sanat kritikleri yayınlamanın yanı sıra ve onlarca farklı laboratuvardan, kamera, lens ve fotoğrafçılık aksesuarı satan şirketten reklam almış. Reklam verenler arasında ‘kültür ve sanat hizmetleri’ temalı reklamlarıyla Ziraat Bankası, Yapı Kredi Bankası ve Akbank'ı da görebiliyoruz. Dergi o dönem okurları için sık sık çekilişler düzenleyip fotoğraf yarışmaları açıyormuş.

Sonra 80'ler, askerî darbe ve renkli televizyon Türkiye'de. Video kameralar, fotoğraf film laboratuvarları artık epey yaygın, her şehirde en az bir tane tedarikçi bulmanın mümkün olduğu yıllar. VHS video teknolojisi epey meşhur. Videoya, fotoğrafın hızlı akıştaki görünümüne merak hiç olmadığı kadar fazla. İnternet henüz yok ama evlerde kurulu video sistemleri, kendi içinde bir web yaratmayı başarmıştı, en azından kalabalık etkinlikleri tekrar izleme seansları için bunu söyleyebiliriz. 80'lerde savaş makinesi neredeyse -Irak, Lübnan, İran'da, her yerde- Coşkun Aral orada çalışmaya devam ediyordu. Bazen kaçırılan bir uçakta, bazen az sonra halkın devireceği bir başbakanlık konutu önünde.

1990'lar herkes için çok karışık. Fotoğraf ekipmanları ve teknolojisi hızla gelişmeye devam ediyor, teknolojinin hızına yetişilemiyor ya da tarihin sonu laflarının dolaşıma girdiği günler. Otofokus lenslerin, 20x zoom kameraların üretimi tam gaz devam etse de artık bazı şeylerin sonu geliyor. Görkemli bir sondan çok uzakta SSCB yıkılıyor, Berlin Duvarı da aynı şekilde, üstelik her ikisi de renkli televizyondan izlenebiliyor... Japonya'da ise balon ekonomisi, kayıp on yıllar (The Lost Decades) başlıyor, Türkiye'de ekonomik kriz üstüne kriz. ‘Tek kullanımlık’ fotoğraf makineleri promosyon olarak dağıtılıyor, dünya o kadar meraklı fotoğrafa.

İşte nihayet milenyum çağı. 2000'ler, başka birçok meselede olduğu gibi fotoğrafçılık, dolayısıyla video ve sinema teknolojisinde de büyük değişimlerin yaşandığı bir dönemdi. Buna bizzat tanık olduk. 20. yüzyılın devrim yaratmış aletleri kameralar, yeni yüzyılda artık başka bir fonksiyona kavuştu: dijitalliğe. 

Teknolojik alet satan dükkânlar dijital kamera satın almak isteyenlerle dolup taştı. Çok geçmeden dijital kamera, ses ve görüntü teknolojisi, yeni cep telefonlarına başarıyla entegre edildi. Dijitalleşme denen şey, nihayetinde imajların dijitalleşmesiyle başladı. 

Açıkçası dünyanın gördüğü en büyük dönüşümlerden biri buydu: Filmleri fotoğrafçıya banyoya veren ve tab ettiren insanlar, artık ellerinde tuttukları kamerayla herhangi teknik bir bilgi ya da beceriye sahip olmadan, bir kart ya da kablo yardımıyla fotoğrafların 'dijital' hâllerine sahip oldu. Teknoloji harikası filmli fotoğraf makineleri, otofokus lensler, video kameralar bir anda bit pazarlarında en çok bulunan eşyalar hâline geldiler.

Kameranın yeni yüzyılında bugün Canon, Nikon gibi fotoğraf makinesi ekipmanları üreten Japon şirketleri, yapay zeka destekli cep telefonu kameraları karşısında hayatta kalmanın yollarını arıyor. Eski usul aynalı dijital kameraların yeni nesil aynasız kameralar karşısında pazardaki payı (yüzde 30) hızla düşüyor. Yine de fotoğraf üretiminin ve fotoğrafçının her zaman başka bir seçeneğe ihtiyaç duyacağı çok açık, bu yüzden fotoğraf makineleri ve video kameralar bir anda kaybolmayacak kadar önemliler. Şimdilik endişelenmeye gerek yok yani.

Dahası

Ernest Brooks'un İskoçya Ulusal Kütüphanesi'nde bulunan Birinci Dünya Savaşı fotoğrafları.

Doç. Dr. Zuhal Özlem Sağlamtimur'un makalesi: 'Walter Benjamin'in Bakış Açısından Tarih ve Fotoğraf İlişkisi'

Coşkun Aral'ın hikâyesi: ‘Savaş fotoğrafçılığı’

Özcan Yaman'ın yazısı: Sovyet Leicası 'Fed ve Zorki'

gündem

Fotoğraf: Sözcü

Yunanistan sahillerinde başlayan ‘Havlu Hareketi’ eylemi, İzmir Çeşme’de de yapıldı. “Sahiller halkındır” diyen çevre ve yaşam alanları koruma platformu temsilcileri, girişi 600 lira olan 'beach club’ta havlularını kumsala serip Anayasa ve Kıyı Kanunu’ndan kaynaklanan haklarını kullandı.

18. İstanbul Bienali’nin küratörlüğü için danışma kurulunun Defne Ayas'ı önerdiği ama İKSV'nin Ayas'ı tercih etmeyerek bu görevi Iwona Blazwick’e verdiği öne sürüldü. Danışma kurulunda yer alan Agustin Perez Rubio, Sarkis ve Selen Ansen’in istifa ettikleri öne sürüldü. Ansen istifayı doğruladı. İKSV Genel Müdürü Görgün Taner, danışma kurulunun önerisinin tavsiye niteliğinde olduğunu ve Blazwick'i İKSV'nin seçtiğini söyledi. 

• Osman Erden’in yazısı: “Türkiye’de çağdaş sanat alanında son yıllarda iki olgu keskin bir şekilde karşımıza çıkıyor. Sanatın zararsızlaştırılması ve ‘artwashing’.”

İtalya Kültür Bakanı Sangiuliano, Meta’nın sahibi Mark Zuckerberg’le yapacağı dövüş için Elon Musk’la görüştüğünü doğruladı. Bakanlık müsteşarı Vittorio Sgarbi de Musk ve Zuckerberg’in etkinlik için İtalya’ya 100 milyon dolar önerdiğini iddia etti. Musk’ın aktarımına göre, dövüşten elde edilecek gelir gaziler ve İtalya’daki çocuk hastanelerine verilecek. Zuckerberg ise henüz ortada bir anlaşma olmadığını söyledi.

bir foto

Nepal

Şeriban Alkış

20. yüzyılın sonunda, tekno-iyimserlikle dolu ‘Sovyet sonrası’ dönemde internet kafeler, dünyayı hatta uzayı keşfedebilmenin mabetleriydi.

Dünyanın ilk internet kafesi Cafe Cyberia Eylül 1994’te Londra’da açıldığında, internetle sınırlı kalmayan bir kültürün yaratıcısı olacağı kimsenin aklına gelmemişti. Daha milenyuma gelmeden internet kafeler gelişmiş ülkelerden dünyanın en yoksul bölgelerine kadar mantar gibi yayıldılar. 1999’da bir seyahat rehberi, 113 ülkede 2 bin internet kafenin listesini yapmıştı. Türkiye, bu sefer geç kalmadan 1995’te Nişantaşı Rumeli Caddesi’ndeki ilk internet kafeyle bu treni yakalamıştı. 2002’ye gelindiğinde Çin’de 200 binden fazla kayıtlı, bir o kadar da merdivenaltı internet kafe vardı.

1990’lardaki yükseliş ivmesinin aynısı, 2010’lardaki düşüşte de gösterdi kendisini. ‘Akıllı telefon’ iPhone’un ve hızlı internetlerin ortaya çıkışı, internet kafelerin tabutuna çakılan ilk iki çiviydi. 2004’te The Guardian’da 3G’nin lansmanını da içeren bir yazıda, internet kafeler ‘giderek daha nadir görülecek bir manzara’ olarak tanımlanıyor; ileride sadece öğrenciler ve internete sabit erişimi olmayan turistler için kullanışlı olabileceği tahminini yapıyordu.

Hindistan’ta 2005 ile 2016 yılları arasında 200 bin internet kafenin yarısından fazlası kapandı. Giderek eskinin atari salonlarına dönen ve zaten can çekişmekte olan internet kafeler bir darbeyi de pandemiden aldı. Çok sayıda kafe kapandı.

Elbette internet kafeler tümden yok olmadı. Herkes mahallesinde en az bir internet kafenin yerini biliyordur. Ama neredeyse tamamı şekil değiştirdi. Oyun oynamak veya çıktı almak gibi işlerin çoğu, hâlâ birçok yerde mahallenin internet kafesinde halloluyor.

‘Rest of the world’, internet kafeleri yok olmadan önce belgelemek üzere yola çıktı ve dünyanın son internet kafelerini fotoğrafladı. Yayın ilkeleri doğrultusunda ‘Batı dışında kalan dünya’ odaklı oldukları için fotoğraflar Uganda, Nepal, Nijerya, Meksika, Arjantin ve Çin’den.

📸 Daha fazla fotoğraf.

pazar önerileri

• ZHU’nun Cercle seti: ‘Live at Hakuba Iwatake in Nagano, Japan’
• Kapsül’de bu hafta | Spor: ‘Açılış ligi’nde heyecan dorukta!’, Kültür: ‘Sağdan soldan Estarabim', Günlük Doz (11 Ağustos): ‘Bababababa’, Business: ‘Trendine trendine trendine bandım’
• Oggusto seçkisi: ‘İstanbul’un en iyi kokteyl mekanları’
• 4K formatında Faroe Adaları’nda bir tur. 
• Fransız Gastesi derlemesi: ‘Restoran nasıl ortaya çıktı?’
• Doruk Erdal’ın yazısı: ‘Bizim için özeldir Kuğulu Park’
• bantmag.’dan Yetkin Nural’ın seçkisi: ‘2023 yıl ortası raporu: İzlenesi korku filmleri’