Haftalık Doz’un bu haftaki sayısı, ‘Ölmez Ağaç’ın meyvesi zeytinle uzun bir yola davet ediyor.

İçinde bulunduğumuz coğrafyanın temel değerlerinden zeytin, botanik tanımıyla ‘Oleaceae’ ailesinden geliyor. Zeytinin atası olarak kabul edilen yabani bir meyve ağacı olan ‘Olea’ ile aynı aileden. ‘Olea’nın dünyada yaklaşık 30 türünden en çok bilineni ise Doğu Akdeniz kökenli olan ‘Olea Europaea’ (Avrupa Zeytini).

50 bin yıllık bir geçmişi olduğu düşünülen zeytinin en az 4 bin yıldır evcilleştirilmiş tarımı yapıldığı biliniyor. Zeytin ağacı, tarımın yükselişte olduğu MÖ 550-640 yılları arasında Doğu Akdeniz’e hükmetmeye başlamış.  

Eski Mısır’da Tanrı Osiris’in eşi İsis’in insanlığa zeytinciliği öğrettiği kabul ediliyordu. Yunanlılar ise zeytin ağacının Bilgelik Tanrıçası Athena’nın insanlığa hediyesi olduğuna inandılar. 

Bilinen en eski zeytin ağacının Girit’teki Ano Vouves Köyü’nde olduğu düşünülüyor. Halen meyve veren bu ağacın en az üç bin yıllık olduğu tahmin ediliyor.

Her ne kadar adında Avrupa (Olea Europaea) olsa da, zeytinin yetişme alanı oldukça geniş. Akdeniz Havzası, Arap Yarımadası, Asya’nın geniş bir bölümü, Kanarya ve Reunion Adaları zeytin tarımının yoğun yapıldığı yerler.

Türkiye’de Akdeniz, Ege, Güney Marmara başta olmak üzere Trakya’da, Çoruh Vadisi’nde, Mardin’de ve hatta Kütahya ile Eskişehir arasındaki dar bir bölgede zeytin yetişiyor.

Kahvaltıda zeytin

Dünya zeytin üretiminin büyük bölümü Akdeniz'in etrafındaki ülkelerde gerçekleşiyor. İlk sıradaki İspanya’yı, İtalya ve Yunanistan izliyor. Dördüncü sırada ise Türkiye var. Türkiye’yi  Tunus, Fas ve Portekiz takip ediyor. 

Sofralık zeytin üreten ülkeler sıralaması ise şöyle: İspanya, Mısır ve Türkiye.

Tarım ve Orman Bakanlığı verilerine göre, Türkiye genelinde 159 milyon 352 bin 393 meyve veren, 29 milyon 397 bin 654 meyve vermeyen zeytin ağacı bulunuyor. ‘2020-2021 Türkiye Rekolte Raporu’na göre zeytin tane miktarı yüzde 11 azalarak, 1 milyon 316 bin 850 ton oldu. Tanedeki kayıp miktarı geçen yıla göre 145 bin tona yakın.

Gastronomi yazarı Mehmet Yaşin’in aktarımına göre, zeytine kahvaltı masalarına yer açan tek yer Türkiye. Osmanlı sofralarında da rastlanan zeytin, sahur ve iftar sofraları dışında kendisine yer bulamıyordu.

Yaşin, favori zeytinlerini şöyle sıralıyor: İzmir sofralık zeytini, Fethiye'den Silifke'ye kadar uzanan alanda yetişen Tavşan Yüreği, Trilye'nin sele zeytini ve Karaburun'un hurma zeytini.

Sanatta zeytin

Zeytin, uygarlığın başından bu yana sanatın her dalında sıklıkla konu ediliyor.

Nazım Hikmet, ‘Yaşamaya Dair’ şiirinde zeytinden şöyle bahseder: “...Yani öylesine ciddiye alacaksın ki yaşamayı, yetmişinde bile, mesela, zeytin dikeceksin, hem de öyle çocuklara falan kalır diye değil, ölmekten korktuğun halde ölüme inanmadığın için, yaşamak yanı ağır bastığından.”

İspanyol şair Lorca, yakın arkadaşı Salvador Dali’nin sesini ‘zeytin renkli’ diye tarif ediyor.

Hollandalı ressam Van Gogh, Güney Fransa’da yaşadığı günlerde bir mektupta şöyle der: “Zeytin ağaçları çok karakteristik ve ben bu özellikleri yakalamaya çalışıyorum. Gümüş rengindeler, bazen mavimsi, bazen yeşile çalıyorlar, bazen sarı üzerine düşen parlak bir ağartı, pembe, mor, yer turuncusu, demir kırmızısı…“

Fransız ressam Renoir ise ömrünün son yıllarını bahçesinde asırlık bir zeytin ağacı olan evde geçirdiğini söylüyor. 

Arkadaşına yazdığı bir mektupta Renoir, gözlemlerini şöyle paylaşıyor: “Renklerle dolu. Hafif bir rüzgarla zeytin ağaçlarının renk tonu değişiyor. Renk yapraklarda değil, asıl yaprakların arasındaki boşluklarda. Zeytin ağacı, ah o canavar! Bana ne çok sorun yarattığını bilsen.”

Dahası 

İzmir’in yemyeşil 19 zeytin rotası...

İstanbul’da zeytin çekirdeğinden biyoplastik üreten ekibin hikayesi…

Atina Üniversitesi araştırmasına göre, günde en az dokuz çorba kaşığı zeytinyağı tüketen erkeklerde iktidarsızlık riski diğerlerine göre daha az. Bu kişilerin testosteron seviyeleri, az zeytin tüketenlere göre yüzde 40 daha fazla.

Zeytin derisinden üretilen ayakkabı koleksiyonu: Thies

Erken Tunç Çağı’na tarihlendirilen bir çömleğe yapılan kimyasal analiz, İtalya’da kaydedilen tarihten 700 yıl önce zeytinyağının kullanıldığını gösterdi. 

TRT belgeseli ‘Yiyeceğin Serüveni’ bölümü: ‘Zeytin’

Özlem Ünsal’ın yazısı: ‘Kıbrıslı bir Türk ve Rum'un, yerel bir zeytin türünden yüzde yüz Kıbrıslı bir zeytinyağı üretme macerası üzerine’

Zeytin araştırmacısı yazar Artun Ünsal, ‘Botanitopya’ podcastinde zeytinin yerini anlatıyor.

Zeytinli kahvaltılık tarifler…

Avrupa resim tarihinde zeytin…

Karaburun’daki Zeytin Okulu’nun kurucuları anlatıyor: “Zeytinin bir bildiği var!”