İkon: David Lynch

İkon: David Lynch | Kapsül

Pazar

19 Ocak 2025

bugünkü destekçimiz

Sayı: 206 - Ortalama okuma süresi: 6 dakika (1.298 kelime)

🎧 kapsül | günlük doz, tüm podcast platformlarında ve YouTube’da. Kapsül’ün uygulaması iOS ve Android’de.

İkon: David Lynch

David Lynch, bir gün resim yaparken aniden bir rüzgâr sesi duyduğunda ve eserinin tuval üzerinde hareket ettiğini gördüğünde, sinemacı olmak için ilham aldığını söylemişti.

Bu an, onun ‘resimlerin hareket ettiğini görme’ takıntısını ve tuhaflığa olan yeteneğini tanımladı.

Los Angeles'taki ofisinde/1984 (Fotoğraflar: The Guardian)

Amfizem teşhisini açıkladıktan aylar sonra hayatını kaybeden 78 yaşındaki ABD'li yönetmen, ‘Twin Peaks’ dizisinden ‘Blue Velvet’, ‘Mulholland Drive’ ve ‘Inland Empire’ gibi filmlere kadar, genellikle gündelik toplumun içinde gizlenen tuhaf, huzursuz edici dünyaların çağdaş yüzü oldu.

Kendini hayalperest olarak tanımlayan Lynch, 1977 yapımı ‘Eraserhead’ ile sahneye çıktı. Erkek paranoyası üzerine bir yorum olan bu kafa karıştırıcı korku filmi, Lynch'in çalışmaları boyunca devam eden katmanlı şablonu oluşturdu.

40 yıl sonra, tarzının Oxford Sözlüğü’nde bir sıfat olarak ölümsüzleştiğini görecek kadar yaşadı. Sözlüğe göre Lynchian, “Gerçeküstü ya da uğursuz öğeleri sıradan olanla bulanıklaştırır”. Lynch'in karakteri de filmleri kadar büyük.

David Keith Lynch, 20 Ocak 1946'da Missoula, Montana'da doğdu. Tarım Bakanlığı'nda çalışan bir araştırmacı biliminsanının oğlu olan Lynch, hayatının erken dönemlerinin çoğunu erkek ve kız kardeşleriyle birlikte eyalet eyalet dolaşarak geçirdi.

Ancak Lynch'in ailesi küçük yaşlardan itibaren onun sanatsal tutkularını teşvik etti. Rolling Stone'a 1990'da verdiği bir demeçte, annesinin onu boyama kitapları yerine ‘üm fikrin çizgiler arasında kalma’ olduğu hurda kağıtlara çizim yapmaya teşvik ederek ‘kurtardığını’ söyledi.

Bu ahlâk anlayışı, 14 yaşından 30 yaşına kadar süren isyankar bir çizgiyle renklendirdiği filmlerine ilham verdi. “Bugünlerde insanlar bu kadar uzun süre isyan ediyor” diye düşündü, ‘çünkü daha uzun yaşamak için yaratıldık’.

Banliyö hayatının sakinliği karşısında gençliğinde yaşadığı hayal kırıklığı, 1950'lerin aile ideallerinin yüzeyselliğine meydan okuyacak ‘sıra dışı bir şeylerin olmasını’ arzulamasına neden oldu. Filmlerinin ve şovlarının hayata geçirdiği karanlık bir rüya.

Lynch'in siyah-beyaz ilk uzun metrajlı filmi ‘Eraserhead’ bu vizyonu sanat okulunda geçirdiği yıllardan çok daha başarılı bir şekilde gerçekleştirmiş, filmin ana karakteri korkunç bir bebeğe babalık ettikten sonra deliliğe sürüklenmiştir.

Eleştirmenlerin kafası karıştı nacak bu filmdeki başarısı, bir izleyicinin onu ‘Elephant Man’i yönetmesini isteyen Mel Brooks'a tavsiye etmesiyle bir atılım yarattı. Lynch'in senaryosuna da katkı verdiği film, sekiz dalda Oscar adaylığı getirdi.

Ancak Hollywood yeni bir gişe rekortmeni bulduğunu düşündüyse de, Lynch'in 1984 tarihli bilimkurgu destanı ‘Dune’ uyarlamasıyla anaakıma ilgisi olmadığını çabucak keşfetti.

Guardian'dan Charles Bramesco, Lynch'in deneylerinin seriyi “on yıllar boyunca radyoaktif” bıraktığını yazdı. Lynch daha sonra “Dune hariç her şeyle gurur duyuyorum” diyecek ve başka bir yerde bu filmin kariyerini neredeyse ‘öldürdüğünü’ itiraf edecekti.

Kahve, vişneli turta... ve Twin Peaks

Ancak, Amerika'nın kirli bel altı dünyasına duyduğu hayranlığı gözlerinin önüne sererek kendine özgü tarzını ikiye katlamak için geri döndüğünde yaralar iyileşmeye başladı.

Naomi Watts ile Mulholland Drive setinde

Dune'dan Kyle MacLachlan'ın başrolünü oynadığı ‘Blue Velvet’, küçük bir kasabada yaşayan bir çocuğun kesik bir kulak bulduktan sonra yeraltı dünyasının içine düşmesini konu alıyordu. Kısmen acımasız ve şiddet dolu olan film eleştirmenleri ikiye böldü ama Lynch'e en iyi yönetmen dalında ikinci Oscar ödülünü kazandırdı.

Lynch daha sonra ‘Lynch on Lynch’ adlı kitabında filmi “Amerika benim için böyle bir yer” diye tanımlayacaktı: “Hayatın çok masum, naif bir niteliği var ve aynı zamanda bir korku ve hastalık da var”.

Başrollerini Nicolas Cage, Laura Dern ve Willem Dafoe'nun paylaştığı ‘Wild at Heart’ adlı romantik filmiyle 1990 yılında Cannes’da ‘Altın Palmiye’ ödülünü kazandı. Ancak Lynch'i tanımlayan, aynı yıl yayınlanan TV projesi Twin Peaks'te mükemmelleştirdiği, Amerikan güzelliği ve dehşetinin aynı madalyonun iki yüzü olduğuna olan inancı oldu.

Bu rahatsız edici drama, kağıt üzerinde, Sheryl Lee'nin unutulmaz bir şekilde hayat verdiği genç güzellik kraliçesi Laura Palmer'ın öldürülmesinin ardından ABD'deki bir ağaç kesim kasabasında yaşanan karanlık olayları ele alıyordu.

Ancak izleyiciler gerçekten de ekranda sunduklarıyla büyülendiler. Kyle MacLachlan'ın canlandırdığı FBI ajanı Dale Cooper da dahil olmak üzere harika bir şekilde kendine özgü karakterlerden oluşan rüya gibi bir kabus, çitlerle çevrili Amerika'nın görünürdeki rahatlığında - kirazlı turta ve kahve dahil - cinsel istismar ve cinayetin ürpertici alt metniyle oturma odalarına korkusuzca ulaşmadan önce.

ABD televizyonlarında daha önce yeri olmayan bir diziydi.

ABC dizisi, 1991 yılında en iyi TV drama dizisi ve MacLachlan'a en iyi erkek oyuncu dahil olmak üzere üç Altın Küre ödülü kazandı.

The Atlantic için James Parker, “Twin Peaks ve onun televizyonun olanaklarını genişleten big-bang'i olmasaydı, en sevdiğiniz dizilerin yarısı var olmazdı” diye yazdı. Parker, dizinin ‘Televizyonun izleyiciyle olan yakınlığını yeniden müzakere ettiğini’ de sözlerine ekledi.

Katil ortaya çıktıktan sonra ikinci sezonun duraksamasının pek bir önemi yoktu. TV artık güvenli değildi, içgüdüsel olarak canlıydı. Büyük ekran fikirleri ve üretim değerleri, beyazperdenin hâlen hüküm sürdüğü bir çağda bir şekilde oturma odalarına ışınlanıyordu.

1992'de izleyiciler ‘Fire Walk With Me’ adlı bir ön filmle ‘Twin Peaks’e geri döndü ama hiçbir şey orijinal seriyle boy ölçüşemedi.

Herkes “Laura Palmer'ı kim öldürdü?” diye sorduğunda, mesele sadece gizemi çözmek değil, toplumun görmezden gelmeyi tercih ettiği çürümüş gerçeklerden bir sığınak bulmaktı. Lynch kendi karanlığını bulmuştu.

Gayriresmî olarak ‘Los Angeles üçlemesi’ olarak bilinen filmlerinde Hollywood'un şöhret, cazibe, aldatma ve kimlik kaybı gibi şeytani oyunlarına saldırmak için sonunda odağını tekrar beyazperdeye kaydıracaktı.

Bu üçleme, 1997 yapımı ‘Lost Highway’ ile ile başladı ve belki de estetik açıdan ‘Twin Peaks’e en yakın olanı 2001 yapımı ‘Mulholland Drive’ ile devam etti.

Lynch'in son uzun metrajlı filmi olan 2006 yapımı ‘Inland Empire’, Hollywood yıldız kültürüne hiç acımadığını göstererek her zamanki gibi akıllara durgunluk verdi.

Mike Muncer'ın söylediği gibi: “Lynch, tuhaflık içeri sızmaya başlamadan önce, bir güvenlik ağı olarak tanıdık, geleneksel tür heyecan ve gizem vaadiyle bizi cezbeder. Sonunda, gizemli kutu açılır ve Lynch'in aslında başından beri bize anlattığı daha karanlık, daha uğursuz hikaye ortaya çıkar.”

Kült

Lynch, son yıllarında saygı duyulan bir ikon statüsüne sahipti. 2017'de ‘The Return: Twin Peaks’i yönetti. Bu dizi, orijinal dizideki olaylardan 25 yıl sonra geçen ve aynı oyuncu kadrosuyla çekilen yeni dizinin yönetmenliğini yaptı.

Paris'teki resim stüdyosu

Aynı zamanda, dizinin mirası ‘True Detective’ gibi dizilere ve 2023'ün eleştirmenlerce beğenilen konsol oyunu olan ‘Alan Wake II'ye ilham vererek sürmeye devam ediyor.

Lynch, bazen kariyeriyle babalığın ‘zor işlerini’ dengelemekte zorlandığını itiraf etti. Eski eşleri Peggy Reavey, Mary Fisk ve Mary Sweeney ile ayrı yaşadığı eşi Emily Stofle'dan Jennifer, Austin, Riley ve Lula adında dört çocuğu oldu.

Vulture'a verdiği demeçte “Tüm çocuklarımı seviyorum ve çok iyi anlaşıyoruz, ancak ilk yıllarda, onlarla konuşacak bir ilişkiye sahip olmadan önce, bu zor” dedi. “Asıl önemli olan iş ve bu yüzden acı çektiğimi biliyorum. Ama aynı zamanda çocuklara karşı büyük bir sevgi besliyorum” diyecekti.

Lynch, bir daha Oscar kazanma şansını yakalamak için uzun metrajlı film yönetmenliğine geri dönmemiş olsa da, 2019 yılında Akademi tarafından kendisine onursal bir yaşam boyu başarı heykelciği verildi. Ayrıca Steven Spielberg'in yarı otobiyografik 2022 filmi ‘The Fablemans'ta film yapımcısı John Ford'u canlandırdı.

Sanatsal uğraşları hayatının sonlarına doğru, asıl tutkusu olan resimden müziğe doğru giderek çeşitlendi. Daha geçen yıl, Chrystabell ile birlikte ‘Cellophane Memories’ adlı bir albüm yayınladı. Bu albüm, Moby ve Nine Inch Nails gibi sanatçılar için müzik videoları hazırladığı önceki çalışmalarına eklendi.

Geçen yaz kendisine konulan amfizem teşhisini tartışırken ‘mükemmel durumda’ olduğunu ve ‘asla emekli olmayacağını’ söyledi.

Bu hastalığın, sigara alışkanlığı için ‘ödenmesi gereken bir bedel’ olduğunu, ancak ona verdiği keyiften pişmanlık duymadığını da sözlerine ekledi.

Ancak durumu aylar içinde kötüleşti. Kasım ayında Lynch, yürümek için oksijene ihtiyaç duyduğunu söyledi.

Ancak fikirleri, benzersiz bir şekilde yaşamaya devam ediyor.

Müzisyen Patti Smith ile 2014 yılında BBC Newsnight için yaptığı söyleşide şöyle demişti: “Fikirlerimi parçalar halinde alıyorum. Sanki diğer odada bir puzzle varmış gibi - tüm parçalar bir arada.Ama benim odamda, her seferinde bir parça bana doğru dönüyor.”

BBC Culture’dan Alex Taylor’ın yazısının orijinali/çev. Kapsül

bugünkü destekçimiz

Halk oylaması devam ediyor!

Taksim Sanat’ta sergilenmeye hak kazanan fotoğraflar, şimdi halk oylamasında! Kazananı sen belirle!

Hemen @‌radarturkiyeapp indir, işlemler sekmesinden oyunu kullan ve bu heyecana ortak ol!

Türkiye Fotoğraf Sanatı Federasyonu (TFSF) iş birliği, Sony ve DifoArt’ın destekleriyle gerçekleştirilen fotoğraf yarışması, 68 farklı ilden ve 4 farklı ülkeden 1173 genç yeteneğin şehir yaşamını sanatsal bir bakış açısıyla yansıttığı önemli bir platform haline geldi.

Gençlere Alan Açık Fotoğraf Yarışması, şehirlerin sesi, dokusu ve ruhunu yakalamak için bir davet sundu. Katılımcılar, şehirlerin sokaklarından, anın izlerinden, mekânların hikayelerinden ve hayatın detaylarından oluşan çarpıcı karelerle kendi şehir hikâyelerini anlattı.

Seçici kurul tarafından ilk üç kazanan fotoğraf belirlendi.

Birincilik Ödülü: Emirhan Tetik

İkincilik Ödülü: İbrahim Tekeş

Üçüncülük Ödülü: Yahya Engin

Sırada senin oyun, kazananı belirleyecek! Şimdi oy vermek için harekete geç! @‌radarturkiyeapp işlemler sekmesinden oyunu kullan ve bu heyecana ortak ol!