Emrah Temizkan

Endorfin sizi bu hafta, toplumların ortak kullanımındaki bir nesnenin hikayesine çağırıyor.

Tespihin tarihi, insanlığın ilk dönemine kadar uzanıyor. Avcı-toplayıcı insan gruplarının, avladıkları hayvanların kemiklerini topladıkları, bu kemikleri ipe geçirerek boyunlarına ve kollarına taktığı bilinmektedir. Bunun amacı, diğer avcı-toplayıcı gruplara 'güç' mesajı vermektir.

İnsanlık tarihinde ipe dizilmiş boncuklar avda şans getirmesi, düşman ve hastalıktan korunmak için muska, tılsım ya da nazarlık amacıyla kullanılmıştır.

Tespihi tanrıya gönderdiği duaları saymak amacıyla ilk kullananlar Hindulardır. Sonra Budizm ile bu alışkanlık Doğu'ya, İslamiyetle Ortadoğu’ya, Katolik mezhebiyle de Avrupa’ya yayıldı.

Sanat Ansiklopedisi'nde Celal Esad Arseven, tespihin tanımını şöyle yapıyor: “Nadir ve güzel taşlardan veya rengi ve kokusu güzel ağaçlardan yapılmış, ortası delik, ufak toparlakların bir ipliğe dizilerek uçlarının birleştirilmesi suretiyle yapılan dizgi.”

'Tespih çekmek' ise iki anlam taşıyor: Tespih ustasının tespihin parçalarını tornada imal işlemi ve kişinin elindeki tespihin boncuklarını baş ve işaret parmakları arasında çekmesi işlemi.

Tespih sözcüğünün Arapça 'sübhan' sözcüğünden türediği söylenir. Anlam olarak böyle olmakla birlikte tespihin ilk geliştirilip kullanıma sokulduğu Hindistan’da, çok eskiden kullanılan Sanskrit dilinde 'tsepa' dua, 'tsepian' ise tespih demektir. Buradan devamla 'tsepian' sözcüğünün Arapçaya, tespihin doğudan batıya göçü sırasında adıyla birlikte girmiş olması beklenebilir. Arapçada 'mesbaha', Farsçada ise 'tasbih' denir.

Tespih İngilizcede 'rosary' ya da 'worry' beads, İtalyancada 'rosario', Fransızcada 'chapelet', Almancada ise 'rosenkranz' olarak geçmektedir. Hepsi de Latince 'gül bahçesi' anlamı taşıyan 'rosarium' sözcüğünden alınmıştır. Bunun nedeninin, Ortaçağ boyunca gül bahçelerinin dua edilen yerler olarak kullanılması olduğu düşünülüyor.

Tespih 16'ncı yüzyıldan itibaren Osmanlı'da aksesuar olarak da kullanıldı. Eldeki mikrobakterileri öldürdüğü düşüncesiyle, Osmanlı'da eve gelen hekimlere kuka (tropik bir meyvenin çekirdeği) tespihler sunulurdu. Amaç, hekimin elinin steril olmasını sağlamaktı.

Tespih, Musevilik hariç bütün inanışlarda yaygın olarak kullanılıyor ancak her değişik inancın kendine özgü değişik tespihi bulunuyor.

Nepal’de keşişler kırmızı sicimden, kendi bileklerine göre değişken ve dualarına özel tespihler yaparlar. Bu tespihler bilekte taşınır. Hristiyanlık'ta ise tespihler boyuna takılır. Budizm’de tespihler esnek malzemeden ve renkli, Hristiyanlık'ta ise ağırlıklı olarak siyah taşlı ve zincirden yapılır.

Günümüzde hala deve kemiği, bizon boynuzu gibi malzemelerden tespihler bulunmaktadır. En kıymetlileri de, kaplumbağa kabuğu ve fildişi tespihlerdir.

Erzurum’un Oltu ilçesinde çıkan oltu taşından yapılan tespihler, Türkiye'nin en değerli tespihleri olarak kabul ediliyor. Oltu taşı, ardıç ağacının fosilleşmiş köklerinden elde ediliyor.

Dahası

Diyarbakır’ın tek, Türkiye’nin ise dört kadın tespih ustasından biri olan Taha Enuştekin'in hikayesi...

Video: Tespih atölyesinde neler olması gerekiyor?

Tibet'te bir gün: 'Budist secdesi'

Kategorilerle: Tespih yapımında kullanılan malzemeler...

Makale: 'Türkiye’de Tespih Koleksiyonu Kültürü: Malzeme Fetişizmi ve Otantisite İnşası'

Video haber: Eskişehir'deki 200 bin liralık kehribar tespih...

Koleksiyoner İhsan Oruk'un tespih koleksiyonu...

Video: Evde tespih nasıl yapılır?