Fotoğraflar: Adam Desiderio /Vice News

Emrah Temizkan

Taliban, ABD güçlerinin çekildiği Afganistan’da hızla ilerliyor, şehirleri ele geçiriyor. Taliban’ın ilerleyişi, ülkedeki kontrolsüz göçü de tetikliyor. Binlerce Afgan, özellikle İran üzerinden Türkiye’ye kaçıyor.

Taliban’ın ilerleyişi ve kontrolsüz göç, yıllar sonra gözlerin yeniden Afganistan’a çevrilmesine neden oldu.  

Bu hafta Endorfin’de, New York’taki 9/11 saldırılarından yaklaşık 20 yıl sonra bir kez daha merak edilen Afganistan’a ve Taliban’ın hikayesine odaklanıyoruz. 

5N1K

Afganların tarihi, 1747-1826 yılları arasında hüküm süren Dürrani Hanedanlığı’na kadar uzanıyor. O tarihten itibaren şimdiki Afganistan sınırlarına yakın bir saha, Peştun ağırlıklı hanedanlar, krallar ve yöneticiler tarafından yönetildi. Dürrani Hanedanlığı’nın yerini Barakzay Hanedanlığı aldı ve Afganistan Emirliği olarak 1926’ya kadar devam etti. 20. yüzyıla girerken geleneksel hanedanlık, Rusya ve Britanya’nın müdahaleleriyle zor bir durumda kaldı. 

1926’dan itibaren önce krallık, sonra 'Afganistan devleti' olarak şekillendi. 1973’te bir darbe yaşandı ve cumhuriyete geçildi. 1978’de demokratik cumhuriyet oldu.

İstanbul Üniversitesi öğretim görevlisi Hakan Güneş, ülkenin 1978'den sonraki halini şöyle anlatıyor: "1992’de bu rejim mücahitler tarafından bitirildi. 1996’ya kadar mücahitler koalisyonla ülkeyi yönetti. O zamanki adı Afganistan İslâm Devleti’ydi. Sonra Taliban geldi. Beş yıl kadar ülkeyi yönetti ve Afganistan İslâm Emirliği oldu. 11 Eylül saldırısından sonra, 2001’de, ABD müdahalesi gerçekleşti. Şimdi ise Taliban halen belirli bölgeleri kontrol ediyor ve İslâm Emirliği’ni fiilen bu bölgelerde devam ettiriyor."

Kabil başta olmak üzere ülkenin belli başlı büyük kentleri halihazırda merkezi yönetimin kontrolünde. Buralar, genellikle düz tarım arazilerinin bulunduğu bölgeler olması nedeniyle toplam nüfusun yarıdan fazlasını barındırıyor. Bahsi geçen bölgeler, ülkenin yüzölçümünün yüzde 20’sine denk geliyor.

Bu bölgeler Afganistan İslam Cumhuriyeti anayasası uyarınca yönetiliyor. Taliban bölgesinin kurallarıyla kıyaslandığında buradaki yapı 'yarı-seküler' olarak tanımlanıyor

Bu bölgelerde burka giymek zorunda olmayan kadınlar okula gidebiliyor, bürokrasi ve mecliste yer bulabiliyor.

Afganistan'ın etnik yapısı nasıl?

Ülkedeki en büyük etnik grup Sünni İslam çizgisindeki Peştunlar. Sovyet dönemindeki bütün komünist liderlerin de Peştun asıllı olduğu biliniyor.

Farsça konuşan Tacikler ikinci büyük grup. Özbekler, Türkmenler, Kırgızlar ve Taciklere yakın olan Beluçlar, ülkede yoğunlukla görülen diğer topluluklardan. Ülkede bulunan ve Tacikçe konuşan Şii Hazaraların, Türk-Moğol oldukları düşünülüyor. Kabil’de, Anadolu Alevileri olan Kızılbaşlar da yer alıyor. 

Peştunlar, bu grupların tamamına eşit bir nüfus yüzdesine sahip. Ülkenin milli marşında tüm bu toplulukların adları geçiyor.

Taliban nedir?

Devbendiye ekolü için Taliban’ı oluşturan yapı taşı demek mümkün.

Taliban’ın kaynağı olan Devbendiye, Şafi ve Hanefi takipçileri olan bir tarikat. Fakat doktrini esas olarak Vahabizmden devşirme. Bu anlayıştaki en temel maddelerden biri, kadının hiçbir şekilde hayatta yerinin olmaması. Ekolü temsil eden Taliban’ın kontrol ettiği sahada, bilindik katı Selefi kurallar geçerli.

Akademisyen Güneş, Taliban konusunda itiraz ettiği detayı paylaşıyor: "Afganistan, Pakistan ve Hindistan sahasındaki Selefizm, Vahabizm eşittir Devbendiye. Bunun hiç tartışılacak bir tarafı yok. Meseleye basit şemalarla bakanlar bunlar Hanefi diyecekler ama bu yanlış."

Hint-Pakistan-Afganistan sahasının yerel Selefi yaklaşımını temsil eden Devbendiye ekolünün oluşumu 1880’lere uzanıyor ancak kuruluşundan sonraki yüzyıl boyunca çok güçlü olmadığı biliniyor.

Güneş, durumun nasıl tersine döndüğünü özetliyor: "Sovyetler Birliği’nin bölgeye müdahalesi ve Pakistan’da Muhammed Ziyâ ül Hak’ın darbeyle iktidara el koyması durumu radikal olarak değiştirdi ve Devbendiye’ye bağlı Selefi cihadizmi hızla güç kazandı. Özellikle Körfez parası, Pakistan lojistiği ve ABD desteği sonrasında büyük bir sıçrama yaşadı. Taliban çizgisi ve temsil ettiği ilahiyat bölgede yüz yıl boyunca var olsa bile baskın olamamıştı. Bu bakımdan buraların tarihinde olmayan türden bir Selefi çizgi, esas itibarıyla 1978’den sonra güç kazandı."

Taliban'ın finansal kaynağı

Pakistan'ın Devbendiye ekolünün yolunu açtığını, kurumlara finansal olanaklar, dolaşım ve koruma sağladığını söyleyen Güneş'e göre bu durum, 'yeşil kuşak' projesiyle de örtüştü. Devbendiye'nin ilerlemesi için Suudi Arabistan’ın finansal olanakları da devreye girdi.

Güneş, Taliban'ın finansal kaynaklarını şöyle anlatıyor: "Uyuşturucu ticaretiyle geçiniyorlar. İkincisi, sınır ticaretini Pakistan üzerinden yapıyorlar, orada da Pakistan’ın kaynak aktardığını söyleyebiliriz. Geçmişte Suudi parası da geliyordu, Körfez ülkelerinden geliyordu, İslamcı bağlantılarından geliyordu. Son dönemde Çin’in bile işin içinde olduğu konuşuluyor. Çin Basra Körfezi’ne ve Hint Okyanusu’na açılma stratejisi çerçevesinde Afganistan geçiş hattını uygun bir zemin olarak görüyor."

IŞİD vs. Taliban

Taliban'la ilgili bilgi sahibi olmayanların aklına gelen ilk sorulardan biri şu oluyor: "Taliban’ın IŞİD’den farkı nedir?"

Güneş'in buna yanıtı şöyle oluyor: "Taliban eşittir IŞİD. İkisi de mevlidi, müziği, ipeği reddeder. Kendilerine göre katı bir İslam anlayışları var. Adeta Tanrı adına konuşuyorlar. IŞİD’in uygulamalarıyla Taliban’ın, El-Kaide’ninkiler arasında en ufak bir ayrım yok."

Dahası

Coşkun Aral anlatıyor: ‘Taliban gerçeği/Afganistan’da neler gördüm?’ 

Fehim Taştekin’in yazısı: Taliban Türkiye'yle uzlaşır mı, Afganistan'da Pakistan kartı işe yarar mı?

BBC belgeseli: ‘Afganistan: Bir ABD işgalinin anatomisi’