Ufuk Tanışan

Her ne kadar son 10 yılda kahve tüketimi üç katına çıksa da çay, dünyada olduğu gibi Türkiye'de de sudan sonra en çok tercih edilen içecek konumunda.

Kaynağı belirsiz bir Çin efsanesine göre, M.Ö. 2737 yılında ülkenin ilk imparatorlarından Shen Yung, çay yaprağının tesadüfen sıcak suya düşmesine şahit olur. Daha sonra bu yeni içeceği dener ve yedi yıl bölgede kalarak sürekli çay içer.

Efsanenin ardından aradan geçen 5 bin yılda şöhretini hiçbir zaman kaybetmeyen çay, dünyada ortalama kişi başı 500 gramla sudan sonra en çok tüketilen içecek. Türkiye, kişi başına 3.1 kiloyla en çok çay tüketen ülke olurken İngiltere 1.9 kilo ile ikinci, Rusya da 1.3 kiloyla üçüncü sırada yer alıyor. Üretimde ise yıllık 2.270 milyon tonla Çin birinci sırada bulunuyor. Türkiye, yıllık 259 bin tonluk üretimiyle beşinci...

Nerede yetişir, ne içerir?

Asidik toprakları seven çay bitkisi, en iyi şekilde yüksek yağış alan hafif soğuk iklimde büyüyor. 2400 metre rakımda da yetişebildiği tespit edilen bitkinin, tohum verebilmesi için dört ila 12 yıl ve yıllık azami 127 santimetre küp yağış gerekiyor.

Çay bitkisi 100 yıl yaşayabiliyor olsa da ekonomik ömrü ortalama 70 yıl olarak hesaplanıyor. Hatta Türkiye'deki çay bahçelerinin 15 yıl içinde yenilenmesi gerekiyor.

Çay; siyah, yeşil, beyaz ve oolong olmak üzere dört temel çeşide ayrılsa da bunların hepsi aynı yaprağın farklı işlemlerden geçirilmesiyle elde ediliyor.

Çay yaprakları, kahve ve belli başka bitkiler gibi kafein ve teofilin içeriyor. Bu maddelerin ikisi de uyarıcı ve bağımlılık yapıyor.

Bir demliği 10 bin dolar

Nispeten ucuz olarak kabul edilen çayın Çin'de De Hong Pao adıyla yetiştirilen türünün bir gramı 1400 dolara kadar alıcı bulabiliyor. Dünyanın en pahalı çayından bir demlik içmek ise 10 bin dolara (90 bin lira) mal oluyor. Orta kalite bir De Hong Pao çayının kilosu ise nispeten daha uygun: 100 dolar (900 lira).

Savaş sebebi...

Üretimdeki tekeli sayesinde Çin, 1800'lü yılların başında Britanya'ya gümüş karşılığında çay satar. Avrupa'daki çay talebini karşılayabilmek için Avrupa ve Meksika'dan gümüş ithal etmek zorunda kalan Britanya'nın ekonomisine büyük bir yük biner. Aradan 20 yıl geçmeden iki ülke arasında ‘Afyon Savaşları’ patlak verir. Galip gelen Britanya, büyük imtiyazlarla beraber çay hakkında önemli bilgiler elde eder. Çin'den getirilen fide ve tohumlar Hindistan'da ekilir. Burada yetiştirilen çay, kısa süre sonra İngiltere'deki ihtiyacın büyük bir kısmını karşılar hale gelir.

İstanbul'a gelişi

Çayın Osmanlı Devleti ve dolayısıyla dönemin başkenti İstanbul'a gelmesi 1800'lerin sonlarında gerçekleşir. Çok az sayıda dükkan çay ithalatı yaparken, dönemin padişahı II. Abdülhamid, Çin'den gelen fideleri Bursa'ya ektirir ancak iklim şartları burada yetişmesine olanak sağlamaz.

I. Dünya Savaşı'nın ardından artan kahve fiyatları, genç cumhuriyeti çay bitkisine yönlendirir. Doğu Karadeniz'in çay bitkisinin iklim şartlarına uygun olabileceği tespitinin ardından 1923 yılında ilk fidanlık kurulur. 1965'e gelindiğinde ise üretim, ilk kez iç tüketimi karşılar.

Kaçak çay

Üretimi ağırlıklı olarak Doğu Karadeniz'de yapılan çayı en fazla tüketenlerse Doğu ve Güneydoğu Anadolulular. Gaziantep, Şanlıurfa, Muş, Diyarbakır, Mardin, Bitlis ve Ağrı gibi kentlerde her yıl yaklaşık 50 bin ton çay tüketildiği tahmin ediliyor. Bu bölgede genellikle 'kaçak' adı verilen ve Sri Lanka'da yetişen Seylan çayı içiliyor.

Türkiye'de yetişen muadillerine göre 'kaçak çay'ın rengi koyu, tadı da sert oluyor.

CHP lideri Kılıçdaroğlu'nun Rize'nin meydanında yakmayı vaat ettiği 'kaçak çay', artık yasal yollarla ülkeye daha rahat sokulsa da İran ve Irak'tan getirilen ürünler piyasada halen büyük yer tutuyor.

Erzurum'un 'kıtlaması'

Soğuk ikliminin de etkisiyle olsa gerek çay, Erzurum'da da önemli bir içecek. Ancak bu konuda kendi kuralları var. Misafire çay servisi yapılırken yanına kaşık verilmiyor. Misafirin şekersiz içmesi ya da 'kıtlama' tabir edilen yöntemi denemesi bekleniyor. Kıtlama, Kars ve Erzurum'daki sert şekerlere verilen bir isim. İçme yöntemi ise basit: Kıtlamadan ufak parçalar dil altına konuyor ve çay içildikçe şekerle birleşen aroma ağızda dağılıyor. En az şekerle en çok çayı içmek ise şehirde bir maharet olarak kabul ediliyor.

Dahası

Rizeli çay demleme şampiyonundan 'iyi çay demlemenin' püf noktaları...

Faruk Bildirici'nin 1997 tarihli yazısı: 'Çay bağımlısıyız'

Ted-Ed videosu: Çayın tarihi

Dünyadan farklı çay ritüelleri...

Tarımsal eğitim videosu: Çay yetiştiriciliği

Cemil Aksu'nun yazısı: 'İklim krizi ve çayın geleceği'

140journos belgeseli: İçtiğimiz çayı ne kadar tanıyoruz?

'Yiyeceğin Serüveni' belgeseli: Çay

Kapak Fotoğrafı: Ara Güler