Ufuk Tanışan

Sağlık ve keyif amaçlı olarak insanlığın 5 bin yıldır faydalandığı kenevir, 20’nci yüzyılın büyük kısmında yaşadığı itibar kaybını son 20 yılda tersine çevirmeye başladı.

ABD'nin 1900'lü yılların ilk yarısındaki itibarsızlaştırma kampanyasından önce bitki, anavatanı Çin'in yanı sıra, Osmanlı Devleti dahil neredeyse tüm Asya'da kullanılıyordu. İslam'da açıkça yasaklanmadığı için kenevir, Osmanlı'daki dini cemaatlerde de oldukça yaygındı. Hatta kaynağı belirsiz iddiaya göre Müslümanlığa geçmeden önceki Türklerin şamanları, geleceği görmek için bu bitkiden yararlanıyordu.

Batılı devletler ise ‘esrar’ olarak da adlandırılan bitkiye uzun zaman mesafeyle yaklaştı. Onur Gezer'in 'Osmanlılarda Esrar ve Esrarkeşler' kitabına göre Avrupalılar, eğlence amaçlı kenevir kullanımına Napolyon'un Mısır seferinin ardından başladı. Orada üç yıl kadar zaman geçiren Fransız askerler ve lejyonerler, artık bağımlısı oldukları bitkiyi, ülkelerine dönerken beraberinde götürdü.

II. Abdülhamid'in hediyesi

İşgal edilen yeni kıtaya da uzanan kenevir, ABD'nin kuruluşunun ilk yıllarında büyük önem taşıdı. Başkan Lincoln, tüm kolonilere ekim emri verdi. Özgürlük Bildirgesi de kenevirden elde edilen kağıdın üzerine yazıldı. Hatta kimi eczanenin logosu kenevir yaprağıydı.

ABD'de endüstriyel ve sağlık amaçlarıyla yetiştirilen kenevirin eğlence amaçlı kullanılabileceği ise II. Abdülhamid'in hediyesinin ardından keşfedildi. Dönemin padişahı, keyif amaçlı kullanılan esrarı ve nargileyi ABD'nin 100’üncü yılı sebebiyle ABD halkına hediye etti. History Channnel'ın ifadesiyle, böylece ülkede ilk 'kenevir partisi' verilmiş oldu. Nargile düzeneği, bazı girişimcilere de yeni fikirler ve iş olanakları sağladı.

1900'lerin başında ise pamuk tüccarlarının da etkisiyle devlet eliyle kenevir karşıtı bir kampanya başlatıldı. 'Şeytanın bitkisi' diye adlandırılan kenevir, olumsuz etki yaratması için Meksikalıların verdiği isimle anıldı: 'Marihuana.'

1937'ye gelindiğinde ise ülkede kenevirin tüm kullanım şekilleri yasaklandı. Yasaklama komitesinde yer alan kimi doktorlar, daha sonra 'marihuana' diye lanse edilen kenevire karşı oy kullandıklarını bilmediklerini itiraf etti. ABD, kısa zamanda kenevir hakkında Birleşmiş Milletler'de de bir yasak kararı aldırdı.

Foto: Pakistan'daki endüstriyel kenevir tarlalaları, DW

Kanada öncü oldu

Yasakların ardından endüstriyel kenevir modern Batılı ülkelerde uzun süre kullanılmadı. Bu sayede Çin, üretimde dünyada rakipsiz kaldı. Yüzyılın sonlarına doğru ise hem yapılan araştırmalar hem de bitkinin oldukça farklı sektörlere hammadde sağlayabilmesi ilk olarak Kanada'nın dikkatini çekti. Ülke, 1995'te endüstriyel kenevir ekimini serbest bıraktı ve kısa sürede üretimde öncü ülkelerden biri oldu.

Son yıllardaki girişimlerin ardından ABD'de de endüstriyel kenevir ekimine başlandı. Halihazırda Çin, Kanada, ABD, Romanya, Almanya, Kolombiya, Ekvator ve Litvanya önemli üretici ülkelerin başında geliyor.

Endüstriyel kenevir sektörünün 2020 büyüklüğü 5.73 milyar dolar olarak belirlendi. Son yapılan çalışmalara göre 2026 yılına gelindiğinde sektörün hacmi 36 milyar dolara çıkacak.

Nerelerde kullanılıyor?

İçeriğinde 'kafa yapıcı' THC maddesinin oranı yüzde 1'in altında olduğu için eğlence amaçlı kullanılamayan endüstriyel kenevirin liflerinden tekstil ürünleri, halı, gemi halatı, kağıt ve inşaat malzemeleri yapılabiliyor. Kenevir tohumundan ise Omega-3 ve Omega-6 açısından zengin bir yağ elde ediliyor. Bu yağ güzellik ürünlerinde, sabun ve nemlendirici yapımında kullanılıyor. Tohumlar ayrıca bitkisel protein takviyesi olarak da yenebiliyor.

25 binden fazla üründe kullanılan kenevir, liflerinin dayanıklılığı sayesinde Alman otomobil üreticisi BMW'nin da araçlarında kullanılmaya başladı. Liflerinden ve tohumlarından arındırılmış bitki harcıyla yapılan sıvayla evlerinin duvarlarını ören insanlar artmaya başladı. 'Hempcrete' adı verilen bu harçla yapılan duvarlar atmosferden karbon yakalama özelliğine sahip.

Yasağın getirdiği evrim

Endüstriyel kenevir üretiminin aksine marihuana üretimi yasaklara karşın devam etti. İç mekanlarda üretilen ürünler, 1960'lardaki yüzde 1-4 THC oranına karşı yüzyılın sonlarına doğru ortalama yüzde 15'e yükseldi.

Bu hafta Lüksemburg'un keneviri tamamen yasal hale getiren ilk Avrupa ülkesi olması, konuyu tekrar gündeme taşıdı. Kanada ve Uruguay'ın ardından eğlence amaçlı kullanıma izin veren üçüncü ülke olan Lüksemburg'da isteyen her yetişkin dört kök bitki ekebilecek.

ABD'de ise durum biraz daha karışık. Birçok eyalet kenevir kullanımını serbest bırakırken federal hükümetin yasağı sürüyor. Bu da eyalet yasalarıyla satış yapan kenevir işletmelerinin gelirlerini federal yasalara bağlı olan bankalara yatırmalarına engel oluyor.

Bunlar dışında birçok ülke tıbbi kenevir kullanımını yasallaştırmış durumda.

2020 yılında 20.5 milyar dolar olan küresel marihuana sektörünün 2026'da dört kattan fazla büyüyerek 90.4 milyar dolara yükselmesi bekleniyor.

Fotoğraf: Cumhuriyet

Türkiye'de durum ne?

Dünyadaki yasaklar ve üretim kısıtlamaları Türkiye'yi de etkiledi. Özellikle Karadeniz bölgesinde yetiştirilen kenevir, 1990'lı yıllara gelindiğinde neredeyse ekilmez oldu. Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın 2016'da gündeme getirdiği konuyla ilgili son yıllarda bir hareket mevcut. 2016 yılında lif elde etmek için 10 dönüm kenevir ekilirken, 2020'de bu alan TÜİK rakamlarına göre 101 dönüme yükseldi. Ancak 2019'da 160 dönüme ekim yapılmıştı.

Tohumda ise artış oldukça yüksek. 2016 yılında tohum elde etmek için 10 dönüme ekim yapılırken 2020'ye gelindiğinde bu sayı 536 dönüme yükseldi.

Dahası

Evrim Ağacı yayınında Harvard Üniversitesi'nden Dr. Önder Albayram anlatıyor: 'Kenevir ve beyin'

Kenevir ekmek için ne yapmalıyım?

Yeşil Doğa programının kaydı: 'Kenevir bitkisine dair bilinmeyenler'

Kenevir üretimi gezegeni nasıl yok ediyor?

Osmanlı'daki kenevir kullanımı üzerine eXpress dergisinde çıkmış bir yazı: 'Esrar / eXpress Dergisi'nden bir zat'

Vedat Ozan'ın 'Koku' isimli podcastinden: 'Marihuana kokulu mum yasal mı?'

Yalçın Bayer'in yazısı: 'Kenevir harika bir bitki'

Türk basınının kenevirle imtihanı: Independent’a nasıl yanlış haber yaptırıldı?

Türkiye’nin kenevirle imtihanı: Kendini ‘sıfırlayan’ yönetmelik değişikliği