Emrah Temizkan

Endorfin bu haftaki kapak dosyasında sizi, tuvalet kağıdının tarihi ve kullanımına doğru yolculuğa çıkarıyor. ‘Zaman kapsülü’nde ise güncel tuvalet kağıdı krizine mercek tutuyor.

Nasıl ilerledi?

Birleşmiş Milletler (BM) verilerine göre, her üç kişiden birinin temiz ve sıhhi şartları barındıran tuvaletlere erişim imkânı yok.

Yılda 200 milyon ton insan dışkısının denetimsiz bir biçimde çevreye yayıldığı tahmin ediliyor. Uzmanlara göre, bir gram insan dışkısında 10 milyon virüs, bir milyon bakteri ve bin kadar parazit bulunuyor.

Günümüzde, özellikle Ortadoğu ve Asya’da yüz milyonlarca insan, tuvalet kâğıdı yerine su tercih ediyor. Bu yöntem, musluk ya da bide aracılığıyla uygulanıyor.

Fransa çıkışlı bide, doğduğu topraklarda gözden düşse de, İtalya ve Arjantin’de yaygın olarak kullanılıyor.

ABD ve İngiltere de dahil olmak üzere dünyanın büyük kısmı ise hala tuvalet kâğıtlarına bağımlı. Mimari tarihçisi Barbara Penner ‘Tuvalet’ adlı kitabında, bu iki ülkenin ‘çağdaş tuvalet kültürüne en büyük etkiyi yaptığını’ söylüyor.

Tuvalette temizliğe kısa bakış

Fotoğraf: Arkeofili

Roma toplumunda, Antik Yunan kültüründe olduğu gibi, evlerde, ortasında delik bulunan iskemle biçimindeki oturaklar ya da basit kil kaplar kullanılırdı.

Varlıklı kesimin evlerinde tuvaletler zamanla yer alırken, parası evine kanal yapmaya yetmeyenlerin kullanımı için ise umumi tuvaletler (Latrina) vardı. Belli bir ücret ödeyerek herkes bu tuvaletleri kullanırdı.

Bu tuvaletlerde gündelik sohbetler, siyaset tartışmaları ve iş anlaşmaları yapılıyordu.

Eğer Antik Roma’da bir umumi tuvalete girmiş olsaydınız, temizlenmek için bir tersorium kullanmak zorunda kalırdınız. Ortak kullanılan tersorium, sirke veya tuzlu suya batırılmış sünger takılı bir çubuktan oluşuyor. Tersorium dışında aşındırıcı seramik disklerin kullanımı (pessoi) gibi başka silme araçları da vardı.

Tuvalet kâğıdı doğuyor

Dünyanın, tuvalet kağıdı ile tanışmasının geçmişi kısa bir dönemi kapsıyor. 1857 yılında New Yorklu girişimci Joseph Gayetty , ticari amaçlı olarak paketlenmiş ilk tuvalet kâğıdını satmaya başladı. Söz konusu ürün, ‘İlaçlı Kâğıt’ olarak adlandırılıyor ve içine aloe nüfuz ettirilmiş tek yaprak kağıtlardan oluşuyordu. Ancak bu ürün ince olduğu için benimsenmedi.

Philadelphia’da 1867’de Scott kardeşlerin kurduğu şirket, çağdaşlaşma ve kentleşme akımından yararlanarak rulo halinde satılan ilk tuvalet kâğıtlarını piyasaya sürdü.

O günlerin modern şehircilik anlayışı içinde kahverenginde piyasaya sürülen tuvalet kâğıdı, “Evin en küçük odasında kullanılan ürün" sloganıyla bölgede yaygınlaştı.

1879 yılında İngiliz iş insanı Walter Alcock, tuvalet kâğıdı üreterek pazara sundu fakat İngiliz toplumunun geleneksel terbiye ve kültürü tuvalet kâğıdından söz edilmesini önlediği için kullanımı kısıtlı kaldı.

Teknolojik gelişmelere paralel olarak tuvalet kâğıdının giderek daha yumuşak üretilmesine karşılık yaygın kullanımı, 1’inci Dünya Savaşı’nın sonunda olanaklı olabildi.

ABD’de bir yılda kişi başına 141 adet tuvalet kâğıdı tüketiliyor. Bu da kişi başına yıllık neredeyse 25 kilogram tuvalet kâğıdına denk. Bir ton tuvalet kâğıdını üretmek için ise yaklaşık 1.75 ton ham lif gerekiyor.

1935 yılında ABD’de bir tuvalet kâğıdı firmasının “Kıymıksız!” sloganıyla yayınladığı reklam, tuvalet kâğıdının değişimini gösteriyor.

Türkiye’de nasıl?

Fotoğraf: SEKA arşivi

Türkiye’nin tuvalet kâğıdı kullanımına dair sınırlı bilgi mevcut ancak Avrupa Kâğıt ve Selüloz Sanayicileri Birliği’nin 1997 tarihli araştırması bazı ipuçları verebilir. Araştırmaya göre, Türkiye’de tuvalet kâğıdı kullananların oranı yüzde 20.

1960'lı yıllarda Türk-Amerikan Kadınlar Birliği'nin Karadeniz bölgesine yaptığı ziyaret sırasında tuvaletlerde kâğıt olmaması, küçük çapta diplomatik bir ‘kriz’ yarattı. ABD’li konuklar tuvalet kağıdı bulunmadığı için tuvalete girmeyi reddetti. Kadınlar Birliği, sorunu çözmek için Sanayi Bakanlığı’na başvurdu ve bakanlığın talimatıyla SEKA tarafından tuvalet kâğıdı üretilmeye başlandı.

Kısıtlı üretilen ve tanıtımı yapılmayan tuvalet kâğıdıyla Türkiye toplumunun tanışması, 1970 yılında Eczacıbaşı topluluğunun İpek Kâğıt’ı kurmasıyla oldu.

Kâğıdın ham maddesi olan selülozun ‘Sel’ eki ile temizliği çağrıştıran ‘pak’ sözcüğünün birleştirilmesiyle ‘Selpak’ sözcüğü türetildi. Bu marka altında piyasaya ilk olarak tuvalet kâğıtları sunuldu.

2018’in sonlarında Ticaret Bakanlığı’nın araştırmasına göre, tuvalet kağıtlarının bir yaprağının eni ve boyu da küçültüldü. Tuvalet kâğıdının 10 santimetre olan eni, 9.5 santimetreye indirildi. Normalda 12.5 santimetre olan tuvalet kâğıdının tek bir yaprağının uzunluğu da 12.3 santimetreye düşürüldü. Bazı tuvalet kâğıtlarının gevşek sarılarak uzunluğunun azaltıldığı, bu yüzden de çabuk bittiği de belirtildi.

Kapak fotoğrafı: LVRJ