Fotoğraf: Flickr

Ufuk Tanışan

Sıradaki istasyon: Haydarpaşa

Anadolu’da yaşayan yüz binlerce insanın bir asır boyunca Avrupa’ya ‘ilk bakışı’ attığı mekân olan Haydarpaşa Garı, çevresindeki arkeolojik kazıların tamamlanmasından sonra yeniden faaliyete geçecek. Kapsül Pazar, bu hafta sizi Haydarpaşa’nın dünü, bugünü ve yarınına götürüyor.

İlk modern demiryolu İngiltere’de, Liverpool ile Manchester şehirleri arasına 1830’da inşa edildi. Kısa sürede bu ‘yeni teknoloji’ ulaşım ve taşıma sistemi, Avrupa’nın sanayileşen diğer ülkeleri tarafından da benimsendi. Öyle ki, 1852 İngilteresi’nde trenin ulaşamadığı sadece üç şehir kalmıştı.

Avrupa’da yaşanan bu önemli gelişme, Osmanlı’nın da dikkatini çeker. Anadolu’daki ilk demiryolu hattının yapımı da 23 Eylül 1856 tarihinde, İzmir-Aydın arasında başlar, 10 yıl içinde tamamlanır.

Yabancı sermayeli yap-işlet-devret

Anadolu’nun ilk demiryolu, bir İngiliz şirket tarafından yap-işlet-devret modeliyle finanse edilir. Osmanlı, söz konusu şirkete 50 yıl boyunca yüzde 7 kâr garantisi verir. Kârın yüzde 7’yi aşması durumunda artan miktarın paylaşılması da anlaşmanın şartları arasında yer alır. Ancak gelirin yüzde 7’nin altında kalması durumunda - bugünkü örneklerinde olduğu gibi - aradaki fark, hükümet tarafından karşılanacaktır.

İngilizlerin yanısıra Fransız ve Almanlar da Osmanlı sınırları içerisinde demiryolu yapımı işine girişir. 19’uncu yüzyılın sonlarına gelindiğinde İngilizler 440 kilometre, Fransızlar 1.266 kilometre ve Almanlar da 1.020 kilometre demiryolunu tamamlar. Osmanlı döneminde yapılan demiryollarının uzunluğunun toplamı ise 8.619 kilometreyi bulur.

Ve Haydarpaşa...

20’nci yüzyılın başından itibaren Osmanlı’nın demiryollarında Alman sermayesi ağırlığı iyiden iyiye hissedilir. Alman imparatoru II. Wilhelm’in 1889’da İstanbul’a gelmesiyle iki ülke arasındaki ilişkiler giderek gelişir. Bu ziyaretten 1 yıl sonra Almanlara geniş ekonomik ve ticari imkânlar tanıyan bir ticari anlaşma imzalanır. Anlaşmayla beraber demiryolları inşaatını hızlandıran Almanlar, Osmanlı’nın ısrarıyla Anadolu’da bulunan birçok demiryolunu İstanbul’a bağlar.

Anadolu’nun İstanbul’a bağlanmasıyla, burada bir gar ihtiyacı doğar. Dönemin padişahı 2. Abdülhamid’in, “Bunca kilometre demiryolu yaptım memlekete, çelik rayların ucu Haydarpaşa’da. Koca binalarıyla liman yaptım, yine belli değil. Bana, o rayların denize kavuştuğu yere öyle bir bina yapın ki, ümmetim baktığında ‘Buradan bindin mi hiç inmeden Mekke’ye kadar gidilir’ desin” sözlerinin ardından da Haydarpaşa Garı’nın yapımı başlar.

İlk facia: Sabotaj mı, hava saldırısı mı?

İki Alman mimar, Otto Ritter ve Helmuth Cuno’nın hazırladığı gar projesi, Almanlar tarafından üç yıl (1906-09) içinde tamamlanır. İnşaatta 500 kadar da İtalyan taş ustası görev alır. Bitirilmesinden kısa bir süre sonra da Bağdat Demiryolu hattının ilk istasyonu olarak hizmet vermeye başlar.

Çok uzun bir zaman geçmeden 1. Dünya Savaşı patlak verir. Almanlar’ın yanında savaşa giren Osmanlı için Haydarpaşa Garı, harpte de büyük bir öneme sahip olur. Asker ve mühimmat, bu gardan kalkan trenlerle Anadolu ve Arabistan’a gönderilir.

1917’ye gelindiğinde ise garda patlama yaşanır. Gar binasının büyük bir bölümünün yanmasına neden olan patlama, Avrupa yakasındaki birçok evin de camını kırar. Peronlarda içinde asker ve cephane sandıklarının olduğu trenler yanar. Ölü sayısının 1.000’i aştığı söylenir ancak o dönemde gazetelere getirilen sansür nedeniyle sayı tam olarak bilinmez.

Halk arasında İngilizler’in gara hava saldırısı düzenlediği dedikodusu yayılır. Prof. Dr. Abdurrahman Kılıç’ın makalesine göre yapılan soruşturmada, cephanelerin sevki sırasında 35 tonluk sabit vinci kullanan bir Ermeni vatandaşının cephane sandıklarını kasten yere düşürdüğü iddia edilir. Ancak bunların hiçbiri kanıtlanamaz.

Restorasyon, genç Cumhuriyet’e kalır

Dünya Savaşı’nın mağlup tarafında yer alan Osmanlı’nın başkenti İstanbul’un, işgal altında bulunduğu yıllarda garın onarımıyla ilgili hiçbir gelişme yaşanmaz. Haydarpaşa, cumhuriyetin ilanından sonra en önemli konulardan biri olarak kabul edilse de restorasyon ancak 1930 yılında başlar ve üç yıl içinde bitirilir.

İkinci ihyasından itibaren 46 yıl hizmet veren gar, 1979’da Boğaz’da meydana gelen gemi kazası sonrasında tekrar zarar görür. Romanya’ya 96 bin ton ham petrol taşıyan ‘Independenta’ isimli gemi, Haydarpaşa açıklarında Yunan kuru yük gemisi Evdiali ile çarpışır. Çarpışma sonrasında büyük bir patlama meydana gelir. Çıkan yangın günlerce söndürülemez. Patalama ve yangının sıcaklığı garın vitraylarını parçalar, kurşun kaplamaları eritir. Dört dış cepheyle iki kule restorasyonunun ardından gar, 1983’te tekrar faaliyete geçirilir.

Fotoğraf: Arkeofili

İzmaritten çıkan çatı yangını

Z kuşağına kadar hemen hemen her jenerasyonun hafızasında yer edinen Haydarpaşa’da 28 Kasım 2010 tarihinde gerçekleşen çatı yangınını, onbinlerce İstanbullu hem ekran başında hem de canlı olarak izledi. Bir restorasyon çalışması sırasında çıkan yangın, çatının bütünüyle yanmasına neden oldu. İBB, yangının sebebini elektrik tesisatında meydana gelen kısa devre olarak açıkladı. Ancak üç kişilik bilirkişi heyeti, yangının sönmemiş sigara izmariti ya da yanar vaziyette atılmış bir kibrit olduğunu belirledi.

Son tren 2013’te kalktı

28 Kasım 2010’da gerçekleşen yangından sonra da Haydarpaşa’dan kalkan şehirlerarası trenler, seferlerini yaklaşık iki yıl daha sürdürdü. 31 Ocak 2012’de son şehirlerarası tren Haydarpaşa’dan kalkarken, 30 gün sonra seferlerin tekrar başlayacağı duyurusu yapıldı. Ancak 10 yıldır Haydarpaşa’dan başka şehre giden bir tren olmadı. Gardan son banliyö seferi ise 2013 yılında gerçekleşti.

Dönemin İBB Başkanı Kadir Topbaş, Haydarpaşa Garı’nın Marmaray projesinin ardından fonksiyonunu yitirdiğini öne sürüp garın otel olacağını söyledi. Bu açıklamadan bir yıl sonra ise dönemin Ulaştırma Bakanı Binalı Yıldırım, garın halka açık olarak hizmet vereceğini duyurdu.

Yangından altı yıl sonra, 2016’da, garın restorasyonu başlarken demiryolu raylarının kaldırılmasıyla toprağın altında tarihi eserlere rastlandı. O günden bu yana bölgedeki arkeolojik kazılar devam ediyor.

Fotoğraf: Twitter

Kazılarda neler bulundu?

2018’dan bu yana Haydarpaşa ve çevresindeki 75 bin metrekarelik alanda yapılan kazılarda Helenistik döneme ait mezar ile çoklu mezar, döküm atölyesi, peron alanı dışında da Osmanlı dönemine ait çeşme, Bizans döneminde yapılan ayazma ve İkinci Dünya Savaşı zamanında kurulan sığınak bulundu. Son olarak da Helenistik döneme (MÖ 330-MÖ 30) ait kiremit mezar ortaya çıkarıldı: “Alan çok girift bir arkeolojik kalıntı ve buluntu grubu içeriyor. Her kalıntıya, kendi içinde yaşadığı dönemde bile dönem dönem bir başka ihtiyaca yönelik dokunulmuş. Evreler oluşmuş. Bunları tespit etmek de kolay değil.”

Sinemanın vazgeçilmez mekânıydı

Haydarpaşa Garı, aynı zamanda sinemanın da vazgeçemediği mekânların başında geliyordu. Garın beyaz perdede ilk kez görünmesi ise senaryosunu Nazım Hikmet’in yazdığı, rejisörlüğünü ise Muhsin Ertuğrul’un üstlendiği 1940 yapımı ‘Şehvet Kurbanı’ filmiyle başlar. Daha sonra da birçok filme ev sahipliği yapmayı sürdürür.

Son olarak ise döneminin en popüler dizilerinden ‘Ezel’de önemli bir yer tutar. Tuncel Kurtiz’in canlandırdığı ‘Ramiz Dayı’nın, ‘İstanbul’a alıcı gözle baktığı’ ilk yer de Haydarpaşa Garı’dır: “40 sene önce buraya bir adam indi. Elinde bir bavul, cebinde bir bıçak, o kadar. Tek başınaydı. Koca dünya kulağına yapamazsın diyordu. Ona, ‘Buraya giremezsin’ dediler, girdi. Ona, ‘Burada kalamazsın’ dediler, kaldı. Ona, ‘Sen köyden bir fukarasın, sen tek başına bu halinle, bu koca dünyanın tepesine mi çıkacaksın? Yapamazsın’ dediler, yaptı!”

Yeniden hizmet verecek

Arkeolojik kazıların ardından Haydarpaşa’nın tekrar gar olarak faaliyete alınması planlanıyor. Ulaştırma Bakanı Adil Karaosmanoğlu’nun verdiği bilgiye göre çalışmaların ardından gar tekrar aktif olarak kullanılabilecek. Aynı zamanda gün yüzüne çıkarılan tarihi eserlerin bir kısmı da burada sergilenecek: “En kısa zamanda gün yüzüne çıkan tarihi değerleri halkımızla ve tüm dünyayla paylaşacağız. Haydarpaşa Garı, restorasyon, müze ve arkeo park çalışmalarımız tamamlandığında, eskiden olduğu gibi demiryolu faaliyetlerine de yeni yüzüyle kısmen devam edecektir. Gar binası, ulaşım hattımızın bir parçası olarak halkımızın hizmetinde olacaktır.”

Dahası:

İlber Ortaylı’nın yazısı: 100 yıl önce Haydarpaşa’da büyük patlama

Agah Özgüç’ün yazısı: Haydarpaşa Garı’ndan aşk ve göç öyküleri

İçinde(n) TCDD trenleri geçen filmler...

İstanbul Ansiklopedisi podcasti: Haydarpaşa Garı

Trensiz Haydarpaşa Garı’nın 10 yılı...

‘69 yıl, 69 film, 1 Haydarpaşa’ videosu...

Kadıköy'de rayların altından çıkan İstanbul tarihi...