Ufuk Tanışan

Bilinen tarihi 7 bin yıl kadar öncesine giden ‘kutu oyunları’, bir yandan büyük bir dijitalizasyon yaşarken diğer taraftan da popülaritesini artırmayı sürdürüyor.

Yazılı tarih öncesinde oynanan ilk oyunun kalıntıları, bugün Siirt sınırları içerisinde bulunan Başur Höyük’te keşfedildi. Burada, M.Ö. 5000 yılına ait olduğu düşünülen 49 adet ‘zar’ benzeri taş bulundu. Modern zarın atası sayılan bu boyalı ve oymalı taşlara daha sonra Suriye ve Irak’ta da rastlandı. Ancak söz konusu zarların nasıl bir oyunda kullanıldığına dair herhangi bir kanıt mevcut değil.

Hâlâ oynanabilen en eski ‘kutu oyunu’ ise Antik Mısır’a dayanıyor. Bölgede yapılan arkeolojik çalışmalar sonucu, firavun mezar odalarında ‘Senet’ şeklinde isimlendirilen bir oyun seti bulundu. Hatta oyun tahtalarının dört tanesi de meşhur Tutankamon’un mezarından çıktı. Türkçe, ‘geçiş’ anlamına gelen ‘Senet’in M.Ö. 3500 yıllarında da oynandığını tahmin ediliyor. Ancak oyunun kuralları modern zamanlara ulaşmayı başaramadı. Yine de günümüzde kuralları yeniden düzenlenmiş fiziki ve dijital versiyonlarını oynamak mümkün.

Satranç, Avrupa’yı kasıp kavurdu

‘Senet’in yanı sıra ‘Asil Ur’, ‘Mancala’, ‘Chaupat’ ve satrançın atası olarak gösterilen ‘Chaturanga’ oyunlarının tarihleri de binlerce yıl önceye dayanıyor. İlerleyen yüzyıllarda ‘Chaturanga’, Hindistan’dan tüm Asya’ya ve Müslümanlar sayesinde de Avrupa’ya yayılıyor. Öyle ki Bağdatlı bir tarihçi ile bir öğrenci arasında 10. yüzyılda oynanan satranç mücadelesi, en eski kayıtlı oyun olarak tarihe geçer.

Avrupa’nın dini liderleri ile krallarının zaman zaman yasakladığı zar oyunları ve satranç, buna karşın popülaritelerini korumayı başarır. 16. yüzyıla gelindiğinde ise satranç, artık ‘asillerin oyunu’ olarak anılmaya başlar. 1850’lerde satrancın kurallarına getirilen standardizasyon sayesinde 1886’da ilk kez Dünya Satranç Şampiyonası düzenlenir.

Satranç, hâlihazırda en az 300 milyon kişi tarafından oynanıyor. Oyunun en büyük dijital platformu Chess.com, yaklaşık bir buçuk yıl önce 50 milyon üye sayısını aştı.

Bir ‘arak’ hikâyesi: Monopoly

Her ne kadar satranç büyük bir ilgiye maruz kalsa da Sanayi Devrimi’yle birlikte, modern kutu oyunlarının ilk versiyonları da ortaya çıkmaya başlar. Zira, yeni baskı teknikleri sayesinde oyunlar hem toplu üretime girer hem de çok da ucuza mal olur. 1800’lerin hemen başında ABD’de bir dizi kutu oyunu satışa sunulur. Ancak asıl büyük ilgiyi günümüzde de milyonlarca insanın oynadığı ‘Monopoly’ görür.

En az iki, en fazla sekiz kişiyle oynanabilen Monopoly, strateji ve ticaretle bir nevi emlak imparatorluğu inşa etmek üstüne kurulu bir oyun. Tam bu noktada ise bir ‘ilham alma’ durumu söz konusu. 1930’larda Charles Darrow tarafından tanıtılan Monopoly, Elizabeth Magie’nin 1902’de tasarladığı ‘Mülk Sahibi’ isimli oyuna çok benziyor. New York Times’ta 2015 yılında yayınlanan bir makalede ‘Mülk Sahibi’ oyunu şöyle anlatılıyor: “Magie oyunu için iki farklı kural grubu oluşturmuştu: servet yaratıldığında herkesin ödüllendirildiği anti-tekelci kurallar, ve tekel oluşturarak rakipleri ezmenin amaçlandığı tekelci kurallar. Onun bu ikili yaklaşımı, ilk kural grubunun ahlaki üstünlüğünü göstermeye çalışan öğretici bir araçtı.”

Darrow, 1933 yılında aldığı oyunun haklarını, kendisini milyoner yapacak bir anlaşma karşılığında ‘Parker Brothers’ isimli şirkete bırakır. Söz konusu şirket daha sonra Magie’nin 1923 yılında kendi oyunu için aldığı patentin de sahibi olur. Ardından da Monopoly, dünyanın en çok oynanan kutu oyunlarından biri hâline dönüşür.

Hâlihazırda 114 ülkede ve 47 farklı dil seçeneğiyle oynanabilen Monopoly, çıktığı tarihten bu yana 300 milyondan fazla kopya satmayı başardı.

Sıradaki ‘evrim’: Dijitalleşme

Elbette Monopoly’nin ardından isminden söz eden birçok oyun piyasaya sürüldü. Catan, Risk, Go, Scrabble ve Trivial Pursuit çok satan ve çok oynanan kutu oyunlarının başında geliyor. Yine de kutu oyunlarının bir sonraki ‘evrimi’, dijitalleşme sayesinde gerçekleşiyor. Söz konusu dijitalleşmenin iki boyutu var. Bunlardan ilki fiziki olarak oynanan oyunların dijital versiyonlarının yaratılması... Binlerce ‘kutu oyunu’, hâlihazırda dijital versiyonlarına kavuşmuş durumda.

2022’de dijital kutu oyunları satışlarından 3.3 milyar dolarlık bir gelir bekleniyor. Gelirin 2026 yılında 4.52 milyar dolara ulaşması bekleniyor. İndirme başına 0.72 cent olan gelirin de yine 2026 yılında 0.85 cente geleceği tahmin ediliyor.

İkinci boyutta ise sektörü tamamen değiştirmesi beklenen elektronik masalar yer alıyor. Örneğin Arcade1Up tarafından tasarlanan ‘Infinity Game’ isimli masa, içinde 50 bedava kutu oyunuyla birlikte geliyor. Kickstarter’dan 1 milyon dolar toplamayı başaran şirketin, ürünü ne zaman piyasaya süreceği ise henüz belli değil. Son olarak ‘The Last Gameboard’, kendi ‘dijital masasını’ ortaka çıkarmak için 4 milyon dolarlık yatırım aldı.

Pandemi sonrası ‘muhasebe’

Covid-19 pandemisinin başlamasıyla birlikte eve kapanan insanlar, kutu oyunlarına yeniden ilgi göstermeye başlasa da satışlar, 2020’nin ikinci ve üçüncü çeyreğinde yüzde 20 azalma eğilimi gösterdi. Ancak kısa sürede toparlanan sektör, eskisinden de güçlü bir biçimde yoluna devam ediyor. Kutu oyunları sektörünün toplam büyüklüğü, 2025 yılına gelindiğinde 16.3 milyar dolara kadar yükselecek.

Oyun fiyatları son dönemde Türkiye’deki tutkunlar için ise kabusa dönüşmüş durumda. Zira, kimi oyunlar 1000 liraya kadar dayandı. Dünyada en çok sevilen kutu oyunlarından biri olan Catan’ı tüm paketleriyle almak neredeyse 4 bin liraya mal oluyor. Keza, ‘Ticket to Ride’ 879 lira, ‘Splendor’ ise 600 liradan satılıyor. Bunun en büyük nedeni ise söz konusu oyunların genellikle Batılı ülkeler tarafından piyasa sürülüp fiyatları da doların değeriyle paralellik göstermesinde yatıyor.

Yönetmen Caner Özyurtlu’nun ‘ilk 5’i’

Kutu oyunları tutkusuyla da bilinen yönetmen Caner Özyurtlu, Kapsül için ‘en iyi 5’ini belirledi:

1- Scythe: 1920’lerde geçen ve alternatif bir tarih gelişimiyle kurulmuş bir tarım ve savaş oyunu. 

2- Castles of Burgundy: 15. yüzyıl Fransası’nda bir aristokrat olarak prensliğinizi yönetebilirsiniz. 

3- Splendor: Rönesans’ın en prestijli mücevher tüccarı olabilirsiniz. 

4- Amerigo: Amerigo Vespucci’nin yeni topraklar keşfetmesine yardımcı olun. 

5- Rococo: 15. Louis döneminde kendi seçkin terzinizi yönetin.