Ufuk Tanışan

Anadolu topraklarına 400 yıldan uzun bir süre önce gelen tütün, o günlerden bu yana önemli bir vergi geliri yaratmayı sürdürüyor. Kapsül Pazar, bu hafta sizi tütünün hikâyesine götürüyor.

İnsanlığın tütünle tanışması, ‘şimdilik’ 12 bin yıl önceye dayanıyor. O zamanlar Amerika ismini henüz almamış, dolayısıyla da işgal edilmemiş durumdaki kıtanın dört bir yanından insanların tütün kullanımı kanıtlanmış durumda. Hatta geçen yıl, ABD Utah’daki Büyük Tuz Gölü çevresinde kömürleşmiş hâlde bulunan dört tütün bitkisi kalıntısı, şu ana kadar bilinen en eski bulgular olarak kayıtlara geçti.

Her ne kadar tarih öncesi kullanımla ilgili ayrıntılı veriler elde edilemese de Kızılderililerin, kurutulmuş tütün yapraklarını uzun çubuklar vasıtasıyla veya yine tütün yaprağına sararak içtikleri biliniyor. Kıtanın daha güneyinde, Maya ve Aztek kültürlerinde ise dini ritüellerde yer almasının yanı sıra tütünün, tedavi amacıyla da tüketildiği düşünülüyor.

Kolomb’un ‘marifeti’

Dünyanın geri kalanında pek bilinmeyen tütün, Kristof Kolomb’un Küba’ya ayak basmasıyla yepyeni bir ‘geleceğe’ adım atar. Kolomb’un, 1492’de Amerika kıtasına ayak basmasının ardından Küba’nın iç kısımlarına keşif için gönderdiği mürettebatı, ilk kez tütün içen insanlarla karşılaşır. Kolomb ve tayfası, Avrupa’ya dönüşte de son derece yararlı ve keyifli buldukları bu yeni bitkiyi beraberlerinde götürür. Mürettebattan biri olan İspanyol Yahudisi Radrigo Yerez ise ülkesine döndüğünde, ‘büyücülük’ suçlamasıyla hapse atılır. Oysa o, sadece yeni tanıştığı bitkiyi tüttürmekle meşguldü… Neyse ki Yerez, tütünün ülkede tanınmasının ardından serbest bırakılır. Bu tarihten itibaren tütünün popülaritesi, yavaş ama emin adımlarla tüm Avrupa’ya yayılır.

Dönemin Papa’sı 5’inci Alessandro tarafından Kolomb’un ikinci Amerika yolculuğunda beraberinde yollanan piskopos Romano Pane, tütün hakkındaki bilgileri yazan isim olur. 1500’lerin başlarında İspanya ve Portekiz limanlarında sıkça tütün içen insanlara rastlanılır. 1559’a gelindiğinde ise Portekiz’deki Fransız elçisi Jean Nicot’nun, başta öksürük, baş ağrısı ile mide ve kadın hastalıklarına iyi geldiğini öne sürüp dönemin kraliçesine sunduğu tütün buradan hızla İngiltere ve kıta Avrupası’ndaki ülkelere yayılır. Wolfgang Schivelbusch’un ‘Keyif Verici Maddelerin Tarihi’ isimli kitabına göre, tütünde bulunan nikotinin ismi de Jean Nicot’dan gelmektedir.

16’ncı yüzyılın sonuna gelindiğinde ise tütün, Japonya’ya kadar ulaşmıştır. Hatta bu tarihten 50 yıl sonra ülkede çayın yanında tütün ikram edilmesi neredeyse zorunlu bir hâle gelir.

Yasaklar ve vergiler

Tütünün Avrupa’da yayılışına paralel olarak aleyhine kitaplar yazılır, zaman zaman da yasaklanır. İngiltere’de 1604, İsveç ve Danimarka’da 1632, Rusya’da 1634, Napoli’de 1637, Sicilya’da 1640, Kolonia’da 1649, Wustemburg’da 1651 yılında tütün içmek yasaklanır. Din görevlileri arasında yaygınlaşması ve kilisedeki ayinlerin aksaması sonucu Vatikan da 1630’dan başlayarak tütünü yasaklar. Bu yasak tam 120 yıl sürecektir.

Ancak söz konusu yasaklar tüketimi durduramaz; aksine 200 yılda tütün kullanımı en az 30 kat artar. Yasakların fayda etmediğini fark eden devletler, tütünün mali yönünden gelir elde etmek için önce gümrük ve vergi uygular. Ardından da tek tek kendi tekellerini kurarlar. 18. yüzyılın sonlarında tütünden elde edilen vergiler, devlet bütçelerinin ortalama yüzde 3 ila yüzde 6’sına denk gelir. İspanya’da ise tütünden alınan vergi, toplam gelirin yüzde 17’sine kadar yükselir.

Osmanlı’da tütün

İskeçe’deki tütün fabrikasındaki işçiler (1911)

Tütünün Osmanlı’ya ilk olarak ne zaman geldiği tam olarak bilinmiyor. Birçok kaynak bu tarihi, 1600’lü yılların başı olarak işaret etse de Fehmi Yılmaz, ‘Osmanlı İmparatorluğu’nda Tütün: Sosyal, Siyasi Ve Ekonomik Tahlili: (1600-1883)’ isimli doktora tezinde tütünün Osmanlı topraklarında ilk olarak 1570’lerde göründüğünü belirtiyor.

Yine aynı teze göre tütünün ekimi, Anadolu’da ilk kez 1583 yılında Milas’ta gerçekleşir. Bunu takiben İngiliz, Fransız ve Hollandalı tüccarlar büyük şehirlere yüklü miktarda tütün getirir. Ülkede kullanımı oldukça yaygınlaşan tütün, yayılımı kadar kısa bir süre içerisinde, 1609’da yasaklanır. Buna karşın ekilmesi ve içilmesi sürdüğü için zaman zaman yasakla ilgili yeni fermanlar yayınlanır. 4. Murad’ın hüküm sürdüğü 1623 - 1640 yılları arası, söz konusu yasakların en sıkı şekilde uygulandığı dönem olur. Kendisi de bir tiryaki olan dönemin şeyhülislamı Bahâî Efendi’nin 1649 yılında tütünün ‘mubah’ olduğuna dair fetvasının ardından yasaklar uygulanmaz olur.

Osmanlı döneminden bir tütün tabakası…

Yasakların kalkmasıyla birlikte yoğun bir tütün ekimi başlar. Hatta 1800’lü yılların ikinci yarısında tütün ekilen alan 1 milyon dönüme çıkar. Tütünden alınan ilk vergi ise 1688’de çıkarılan yasayla yürürlüğe girer. İthal ürün için gümrük vergisi koyan devlet, tütün tarımından da vergi almaya başlar. 18’inci yüzyılın başlarında tütünden alınan vergiler, toplam gelirin yüzde 1’ine denk gelirken aynı yüzyılın ikinci yarısında yüzde 5’e kadar ulaşır. Yine bu dönemde yerli üretimi korumak amacıyla ithalat yasaklanır. Tütünde vergilerin oranı da yüzde 75’e kadar çıkarılır.

Cumhuriyet ve günümüz

Osmanlı’nın son dönemlerinde dış borçlarına karşı işletmesi Fransız bir şirkete verilen ve tütün inhisarını işleten Reji İdaresi’nin yönetimi cumhuriyetle birlikte tekrar devletin eline geçer. Bunun ardından çeşitli ıslah çalışmaları, hastalık ve zararlılarla mücadele, üretim ve ihracatta miktar ve kalitenin yükseltilmesi çalışmaları yapılır. Öyle ki cumhuriyetin ilk yıllarında tütün ihracatı, Türkiye’nin toplam ihracat gelirinin yüzde 30’unu oluşturur.

Uzun yıllar devletin elinde olan ve ithalatı yasaklanan tütün ve sigarada ‘kaçak’ yapıyı engellemek amacıyla yabancı sigara ithalatına yeşil ışık yakılır. 1988’de ise devletin tütün şirketi TEKEL, ilk kez bir yabancı şirketle ortak bir sigara üretim şirketi açar. 2001 yılında özelleştirme kapsamına alınan TEKEL, tüm engellemelere karşın 2008’de özelleştirilir. 2002 yılından bu yana yerli üretimde azalma yaşanırken ithal sigarada ise önlenemez bir yükseliş gözlemleniyor.

Şu anda Kadir Has Üniversitesi olarak kullanılan Cibali Tütün Fabrikası…

Üretimdeki düşüşün aksine tütün ve sigaradan alınan vergilerde son 20 yılda önlenemez bir artış mevcut. 1999 depreminin ardından hayatımıza giren Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) gelirlerinin yüzde 24.2’si sigaradan toplandı. 2021’e gelindiğinde ise sigaranın, toplam ÖTV’ye oranı yüzde 32.9’la 67.6 milyar liraya ulaştı. Bu son 15 yılda yüzde 36’lık bir artışa denk geliyor. Yüzde 18’lik KDV’yi de hesaba katınca, devletin tütün ve sigaradan topladığı vergi oranı daha da artıyor.

Türkiye’nin hâlihazırda yüzde 30.7’si tütün ürünleri kullanıyor. Erkeklerde yüzde 42.1 olan kullanım oranı düşüş eğilimine girerken kadınlarda (yüzde 19.2) ise artış gösteriyor. Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın geçen günlerde kullandığı, “Sigara vergilerini devamlı artırıyoruz, bundan da çok rahatsızlar. Aç sefil geziyor ama onu almaktan da geri durmuyor. Rakıyı birayı almaktan geri durmuyor” ifadesi yüksek vergileri doğruluyor. Ancak bu açıklamayı, ‘yaşam tarzına müdahale’ olarak görenlerin sayısı da azımsanmayacak kadar çok.

Kapak fotoğrafı: William Albert Allard