Ufuk Tanışan

Karikatür, 150 yıldan uzun bir süreden bu yana ülkedeki komediye yön göstermeyi sürdürüyor. Kapsül Pazar, bu hafta sizi Osmanlı’dan günümüze karikatürün hikâyesine götürüyor.

Her ne kadar matbaa, bu topraklarda oldukça geç benimsense de karikatür gibi kimi konular ise oldukça kısa zamanda ve oldukça başarılı bir şekilde icra edildi, edilmeye de devam ediyor.

Karikatür, Avrupa’ya 1800’lerin başından itibaren yayılır ve 1850’lere gelindiğinde birçok ülkede ve birçok gazetede kendine yer bulur. Aynı dönemde modernleşme çabaları içindeki Osmanlı Devleti, sanayileşen Avrupalı ülkelerini bir anlamda örnek almaya çalışır. Bunun için ilk kez bir padişah, Abdülaziz, 1867’de Avrupa’ya 45 gün süren bir ziyaret gerçekleştirir. Tesadüf bu ya, aynı yıl Arif Arikani’nin çıkardığı İstanbul isimli dergide ilk kez bir karikatüre yer verilir.

İlk karikatür dergisi: Diyojen

Bundan 3 yıl sonra, 1870’te ise bilinen ilk karikatür dergisi Diyojen yayın hayatına başlar. Haftalık olan dergi, 23’üncü sayıdan itibaren haftada iki, 148’inci sayıyla beraber de haftada üç kez yayımlanır. Namık Kemal’in de imzasız yazılarının kullanıldığı dergi, önce üç kez geçici olarak kapatılır, ardından tamamen yayını durdurulur. Bunun üstüne Diyojen’in yayıncısı Teodor Kasap, ‘Hayâl’ isimli bir başka dergi kurar. Kısa sürede ‘Çıngıraklı Tatar’, ‘Kahkaha’, ‘Çaylak’ gibi dergiler de yayın hayatına başlar. 1876’da 2. Abdülhamit’in tahta çıkması, karikatür dergilerinin bu ilk örneklerinin de sonu olur. Zira, yayınlarına izin verilmeyen karikatür dergileri ya kapatılır ya da merkezlerini Avrupa’ya taşır. Yine de Avrupa’ya taşınan ve burada basılan dergiler, İstanbul’a gizlice sokulur ve el altından dağıtımı yapılır.

II. Meşrutiyet ve erken cumhuriyet

Abdülhamit’in tahttan indirilmesi ve II. Meşrutiyet’in ilan edilmesinin ardından karikatürde patlama yaşanır. Karikatüristler, oklarını çevirdiği 2. Abdülhamit’i korkak, beceriksiz, düşkün ve çaresiz gösterir. Hem bu dönemde hem de bağımsızlık mücadelesi sırasında çıkan dergiler uzun ömürlü olmaz. Özellikle cumhuriyetin hemen öncesinde daha çok siyasi portreler ön planda yer alır. Cumhuriyetin ilanıyla da devrim temalı karikatürlere sıkça rastlanır.

Bu dönemde çıkan dergilerden yayın hayatı en uzun süren ‘Akbaba’ olur. 1922’de yayın hayatına başlayan dergi, 1977’ye kadar aralıklı olarak faaliyetlerini sürdürür. Karikatürlerin yanı sıra önemli şair ve yazarlarının da eserleri yayınlanan Akbaba, dönemin ‘yasaklısı’ Nazım Hikmet’e de kapısını açar.

Akbaba’nın popülaritesinin düştüğü bir noktada, 1946 yılında Aziz Nesin ve Sabahattin Ali’nin öncülüğünde ‘Marko Paşa’ isimli dergi yayın hayatına başlar. Dönemin tek parti iktidarına muhalif bir yayın çizgisi benimseyen dergi, yüksek tiraja ulaşır. Sayısız kez kapatılan dergi, birçok defa da isim değiştirmek zorunda kalır: ‘Malum Paşa’, ‘Bizim Paşa’, ‘Yedi Sekiz Paşa’, ‘Ali Baba’, ‘Öküz Mehmet Paşa’…

Yenilikçi dönem ve Gırgır

II. Dünya Savaşı’nın ardından gelen dönemde hem tüm dünyada hem de Türkiye’de karikatür büyük bir değişimin içine girer. ABD’li karikatürist Saul Steinberg’ün yalın ve yazısız karikatür tarzı, bu dönemdeki Türk karikatüristleri oldukça etkiler. Söz konusu tarzın popüler kültüre uygun olmadığı, halka ‘inemediği’ eleştirileri yapılır. 1950’lerden, 60’ların sonuna kadar karikatür dergileri okuyucu kaybeder.

70’li yıllara gelindiğinde ise karikatür, yeniden ‘ana akım’da kendisine yer bulur. Bunun en büyük mimarı ise elbette Oğuz Aral olur. 1973’te Gırgır’ı kuran Oğuz Aral, derginin bütün sayfalarında çizimlere yer verip yazıları azaltma yoluna gider. Büyük ölçüde birkaç karelik karikatürlere ya da 1-2 sayfalık çizgi romanlara yer verilen dergi, aynı zamanda genç karikatüristlerin de mabedi hâline gelir. O dönemde yetişen bütün karikatüristler, Oğuz Aral’ın, “Fazla taramalardan kaçının” öğüdünü mutlaka sık sık işitir. Bugün hâlâ uygulanan ‘dergi sabahlamaları’, yine Gırgır’la birlikte başlar. Doğan Hızlan, bu konu hakkında, şu satırları yazar: “Çalışma yöntemi enteresandı, bir gece toplanırlar, sabaha kadar dergiyi hazırlardı.”

1978’de haftalık olarak 280 bin tiraja oluşan Gırgır, 12 Eylül Darbesi’nin ardından 1981-83 döneminde ise 500 binlik tiraja yükselir. Ülkede, hâlen bu tiraja yaklaşabilen bir karikatür dergisi mevcut değil.

Gırgır’ın yanı sıra o dönemdeki önemli karikatür dergileri Çarşaf, Fırt ve Çivi olur.

Limon’dan Leman’a

Aralarında Latif Demirci, Bülent Arabacıoğlu, Hasan Kaçan, Ergün Gündüz gibi isimlerin bulunduğu 20’den fazla çizer, 1989’un başlarında Gırgır’dan ayrılıp Hıbır isimli yeni bir dergi kurar. Zaten, aynı yılın sonlarında Gırgır dergisi satılarak el değiştirir. Bunun üzerine Oğuz Aral, Gırgır’ın bütün çizerleriyle Avni isimli yeni bir dergiyi yayın hayatına sokar.

Bu dönemde Gırgır’da çizmeye devam eden bir grup çizerin ayrılarak 1985 yılında kurdukları Limon isimli dergi, 1990’lı yılların hemen başında ‘Leman’ ismini alarak döneminin en popüler yayını olur. Leman’ın yanı sıra aynı bünyeden çıkan aylık L-Manyak dergisinde ‘Kötü Kedi Şerafettin, ‘Kunteper Canavarı’, ‘Robinson Crusoe ve Cuma’ ve ‘Dedektif Sanlı’ gibi unutulmaz karakterler ve öyküler yayınlanır. 10 yıl süreyle çıkan L-Manyak’ın aksine Leman, hâlihızarda yayın hayatını sürdürüyor.

Gırgır’ın ‘çizer yetiştirme’ misyonu 90’larda Leman’a geçer. Hatta herkesin bildiği gibi Cem Yılmaz, Leman'da çizerken ilk stand-up gösterilerini Leman Kültür’de sahneler.

Penguen’den günümüze

Başını Bahadır Baruter, Mehmet Çağçağ gibi isimlerin çektiği Leman’dan ayrılan yeni veya eski çizerler, 2001’e gelindiğinde Lombak isimli aylık yayın yapan yeni bir dergiyi piyasaya sürer. Bir yıl sonra da aynı ekip, haftalık olarak yayın yapacak Penguen’i faaliyete sokar.

5 yıl sonra, 2007’de ise bu kez Yiğit Özgür, Ersin Karabulut, Umut Gürsoy ve Umut Sarıkaya gibi çizerler Penguen’den tamamen dostane biçimde ayrılarak Uykusuz’a hayat verir. Her iki dergi de, hemen hemen aynı tarzda yayın yapar. Leman’dan ayrıldıkları nokta ise daha az politik karikatüre yer vermeleri olur.

Ancak bu bile Penguen’in başını belaya sokmaya yeter. Zira hatırlanacağı gibi Penguen’in 2015 yılındaki ‘Tayyipler Âlemi’ başlıklı kapağı gibi birçok karikatür dava edildi. 2 yıl süren ‘Tayyipler Alemi’ kapağı davasının, karikatürlerin eleştiri sınırları içerisinde kaldığı gerekçesiyle reddine karar verilse de ilerleyen yıllarda artan baskıdan bütün dergiler nasibini aldı. Bu, dergi kapaklarının çoğu zaman imzasız yayımlanmasına ve ‘gündem karikatürleri’ sayısında da bir azalmaya yol açtı.

Penguen, ekonomik şartları gerekçe göstererek yayın hayatına 2017’de son verdi. Uykusuz ve Leman ise hâlen yayın hayatlarını devam ettirmeye çalışıyor. Bunların yanı sıra kadın çizer ve yazarların çıkardığı Bayan Yanı dergisi de kurulduğu 11 yıl önceden bu yana türünün tek örneğini sergilemeyi sürdürüyor.

Köklü bir geçmişe sahip olan karikatürün, Türkiye’de her biçim ve platformdaki komediye yol gösterdiği su götürmez bir gerçek. Zira, hayatının herhangi bir döneminde karikatür dergisi okumamış bir komedyen düşünebiliyor musunuz?

Şeriban Alkış

“İnsanları çok yakından çektiğim fotoğraflarla tanınıyorum, yaşlandıkça daha da yakınlaşıyorum.”

76 yaşındaki Bruce Gilden, sokak fotoğrafçılığının önemli isimlerinden. Fotoğraflarının en çarpıcı özelliği, marjinalleştirilmiş ve ihmal edilmiş toplulukları yakın planda çekmesi. Sokakta yürüyen insanların yüzlerine bir anda flaş patlatarak fotoğraflarını çektiği biliniyor. 

Kendi deyimiyle ‘hiçbir kitabı ve kültürü olmayan bir evde büyüyen’ Gilden, televizyon izlemenin fotoğraf pratiğinde büyük bir etkisi olduğunu düşünüyor. Üniversitede sosyoloji eğitimi alan Gilden, hiçbir fotoğrafçının onu bir fotoğrafçı yapmak için ilham olmadığını ama Van Gogh’tan çok etkilendiğini söylüyor: “İlk fotoğraflarım siyah beyaz olmasına rağmen, barındırdığı çarpıcı renklerle dramatikti.” 

Çok az fotoğrafçı, Gilden kadar, kendine has ve kolayca tanınabilir bir stile sahip olsa gerek. Artık onun fotoğraflarını gördüğünüzde kolaylıkla tanıyabileceksiniz. 

bi’ fotonun şarkısı Bin Idris’ten: “Weird people on the paper”

OBİ-WAN KENOBİ DİSNEY+ DA YAYINLANDI

Ewan McGregor, 17 yıl sonra tekrardan Star Wars evreninin en ikonik karakterlerinden Obi-Wan Kenobi’ye hayat veriyor.

‘Star Wars: Sith’in İntikamı’ filmindeki olayların 10 yıl sonrasında geçen hikâye, bir yandan Obi-Wan’ın Prenses Leia’yı imparatorluğun elinden kurtarma planlarını konu alırken bir yandan da en yakın arkadaşı Anakin’in karanlık tarafa geçerek sith lordu Darth Vader’a dönüşümünü ve yeni bir umut olan Luke Skywalker’ın çocukluğunu işliyor. 

Tam tatil öncesi Obi-Wan Kenobi’nin tüm bölümleri Disney+’ta. Fragmanda Duel of the Fates’i duymak bile Star Wars hayranlarının tüylerini diken diken etmeye yetmiştir.

Fotoğraf: Depo Photos

Emrah Temizkan

A Milli Kadın Voleybol Takımı, FIVB Milletler Ligi’nin üçüncü haftasındaki son maçında ABD’ye 3-2 yenildi. Kanada’nın Calgary kentinde oynanan Milletler Ligi'nin üçüncü haftasının ilk maçında Kanada'ya 3-1 yenilen Türkiye, ikinci maçında Hollanda'yı 3-0, üçüncü maçında da Japonya'yı 3-1 yenmişti.

• Türkiye ile birlikte ABD, Japonya, Brezilya, Çin, İtalya ve Sırbistan, Ankara'da düzenlenecek finallere katılma hakkı kazandı. 13 Temmuz’da çeyrek finallerle başlayacak maçlar, 17 Temmuz’daki final karşılaşmasıyla sona erecek. Tüm karşılaşmalar, Ankara Spor Salonu'nda oynanacak.

Şarkıcı Mabel Matiz, RTÜK’ün ‘Karakol’ videosu için kanallara ‘yayınlamama talimatı‘ vermesi sonrası bir açıklama yaptı: “Ağlıyorum ama sevinçten. Aşkın, sevginin ve insanlığın bütün hallerini dile getirmeye, el ele tutuşmaya inatla devam. Aysel’in yazdığı Sezen’in de söylediği gibi: Gün bizim güneş bizim, göğsümüzde ateş bizim el ele olduğumuz o gün gülmek bizim…"

• Video sosyal medyada ‘LGBTİ+ karşıtlığı’ üzerinden hedef gösterilmiş, RTÜK’ten tüm müzik kanallarına “Yayınlamayın” talimatı gitmişti.

'Sağlık Okuryazarlığı Araştırma Raporu'na göre Türkiye’nin yüzde 71’i, ‘sağlıklı olduğunu’ düşünüyor. Araştırmada katılımcılara, “Yarın kan testi yaptırmak isterseniz, öncelikle hangi değerlerinizi öğrenmek istersiniz?” sorusu soruldu. Erkeklerde ilk sırayı yüzde 48 ile şeker alırken, kadınların ilk yanıtı yüzde 28’le ‘demir değerleri’ oldu.

• Araştırmaya göre, Türkiye'deki 40 yaş üzeri kadınların yüzde 64’ü hayatında hiç mamografi çektirmedi. Düzenli mamografi çektirenlerin oranı ise yüzde 4.
• Siemens’in yaptığı araştırma, 2022’nin şubat ve mart aylarında Türkiye’nin 26 ilinde yürütüldü.

İtalya’nın Venedik kentinde günübirlik ziyaretler için rezervasyon ve ‘ayakbastı ücreti’ şartı getirildi. Ocak 2023’te başlayacak uygulamada, otel ve pansiyon müşterileri için ayrıca rezervasyon şartı aranmayacak. 

• Avrupa’nın en turistik şehirlerinden biri olan Venedik’i, pandemisinden önceki turizm yılı olan 2019'da yaklaşık 19 milyon kişi günübirlik olarak ziyaret etti. Bu, şehri ziyaret eden turistlerin yaklaşık yüzde 80'ini oluşturuyor. Günübirlik turistlerin büyük kısmı şehre kruvaziyerlerle ulaşıyor. 

Hollanda’da hükümetin yeni tarım politikasına karşı çıkan çiftçiler, bir tank içindeki hayvan gübresini Doğa ve Azot Bakanı Christianne van de Wal'ın evinin önüne döktü. Traktörlerle otoyolları kapatan ve saman balyalarını ateşe veren çiftçiler, bakanın evinin önündeki polis otosunu samanla doldurdu. 

• Yeni uygulama, tarımdan kaynaklanan amonyak salımının ortalama yüzde 40 azaltılmasını öngörüyor. Plana göre, doğa koruma alanları civarındaki tarımsal faaliyetler yüzde 70 oranında azaltılacak. 
• Hollanda, ABD’den sonra dünyanın en büyük ikinci tarım ürünleri ihracatçısı.

Şeriban Alkış

Kaş, yüzümüzde değiştirilmesi en kolay olan bölge. Çoğu zaman tek bir cımbız yeterli. Güzellik standartları değiştikçe buna kaş kalemi, kaş tarağı, kaş fırçası, sabitleyici jeller eklendi; istenen şekle ulaşması için binlerce dolar harcamayı gerektiren estetik operasyonlar türedi.

Göz çukurunun üstünde gözlerimize gölgelik eden bu kıllar niye önemli?

Kaşların nasıl evrildiği ve işlevinin ne olduğuna dair yapılan araştırmalara göre, yüksek oranda hareket kabiliyetine sahip olması kaşları insan iletişiminde merkeze taşıyor. Kaşlarımızı çatarak, indirerek, kaldırarak duygularımızı sözsüz olarak ifade ediyoruz. Rengi ve şekli, yüzümüzün karakteristiğini belirliyor. MIT'de 2011'de yapılan bir araştırma, bunu kanıtlar nitelikte. 

Araştırma kapsamında katılımcılara, ABD eski başkanı Nixon ve oyuncu Wiona Ryder da dahil olmak üzere 50'den fazla ünlü insanın kaşları ve gözleri gösterilerek kim olduklarını bilmeleri istendi. Katılımcıların yüzde 46'sı ünlüleri gözlerinden tanırken, yüzde 60'ı sadece kaşlarına bakarak kim olduklarını bildi. Böylece kaşların, insanları tanımada gözlerden çok daha etkili olduğu belirlendi.

1990'larda MIT'de Dr. Cynthia Breazeal tarafından geliştirilen, insan duygularını tanıyabilen ve simüle edebilen 'Kısmet' adlı robotun kalkık ve sarı kaşları, robotik teknolojinin kaşın önemini yadsımadığını gösteriyor. 'Kısmet'in onu diğer robotlardan ayıran kalın kaşları, yaratıldığı 90'lardaki ince kaş modasına uymuyor.

Tarih boyunca medeniyetler, farklı biçimlerdeki kaşlara benzer anlamları yüklediler. Diğer Kuzey Afrika medeniyetleri gibi Eski Mısır'da da cinsiyet fark etmeksizin kaşların sürmelerle kalınlaştırılmasına özen gösterildi. Antik Yunan ve Roma'da ise 'tek kaş' hem güzellik hem bilgelik simgesiydi. Tek kaş görünümüne sahip olmak isteyen kadınlar kaşlarına 'kohl' olarak bilinen toz antimon sürer ya da keçi kılından yapılmış sahte kaşları alınlarına yapıştırırdı. İran için de aynısı geçerli. Ortaçağ döneminde Batı Avrupa'da ise kadınların kaşları neredeyse yok denecek kadar ince alınırdı. John Block Friedman'a göre bu, Ortaçağ'da yazılan kadın düşmanı yazıların, kadın vücudundaki kılları erkekler için psişik ve fiziksel bir tehlike olarak yorumlamasından kaynaklanıyor. Antik Japon medeniyetlerinde de kaşsızlık, hem erkekler hem kadınlar için güzelliğin sembolüydü. Çin medeniyetlerinde benzer şekilde, iki baş parmakla kaş çizgisinin üzerine renkli boyalarla 'hikimayu' olarak anılan yeni bir kaş yapılırdı.

Frida Kahlo'nun ise modern kaş tarihindeki rolü, neyin çekici olup olmadığıyla ilgili klişeleri yıkan bir yerde duruyor. Üst sınıftan olmasına rağmen Meksika yerlilerinin mirasını sahiplenmek adına 'tek kaşına' sahip çıkması kimilerince eleştirildi ve milliyetçilikle suçlandı. Ama sadece kaşlarıyla bile hem 'beden olumlama' hareketinde hem de feminist sanat tarihinde büyük bir zaferle yerini sağlamlaştırdı. 

🎵 Seyirlik: Paul Anka'nın 1959 tarihli 'Put Your Head on My Shoulder' şarkı performansındaki kaş hareketleri...

📷 Galeri:  Ünlülerin kaşsız hâli nasıl olurdu?

Fotoğraf: Yapı Kredi Kültür Sanat

Emrah Temizkan

📸 Peter Dimiter Hristoff’un 1920-30’lu yılların İstanbul’unu belgeleyen fotoğraflarıyla temeli atılan ve üç kuşağın İstanbul fotoğraflarını barındıran ‘Memento İstanbul: Hristoff Aile Arşivi’ sergisi, Yapı Kredi Kültür Sanat’ın Galatasaray’daki merkezinde 7 Ağustos’a kadar açık olacak. 

🎤 Cem Adrian, Edip Akbayram, Sagopa Kajmer, Athena, Ceza, Melike Şahin ve Haluk Levent’in de aralarında olduğu isimlerin sahne alacağı Trakya Müzik Festivali, 10-11-12 Temmuz’da Enez Sahili’nde olacak. 

🎵 Elektronik müzik festivali ‘Isle of Escape’, Göcek’in ardından ilk kez İstanbul’da düzenlenecek. Kamp imkânı bulunmayan festival, Kınalıada Noya Beach’te iki gün (17-18 Temmuz) sürecek.

🎶 90’lı yılların kült gruplarından Placebo, 18 Temmuz’da Zorlu PSM Turkcell Sahnesi’nde olacak. Satışa çıkmasından kısa bir süre önce tüm koltukların satıldığı konser için ek kontenjan biletleri satışa sunuldu. Placebo’nun alt grubu olarak İzmir çıkışlı Hedonutopia sahne olacak. Aynı akşam saat 19.00’da, müzik yazarı Barış Akpolat’ın DJ setiyle Vestel Amfi’de çalacağı etkinlik ücretsiz.

🎭 Elvin Aydoğdu’nun tek kişilik oyunu ‘İçimdeki Bal Porsuğu’, 21 ve 22 Temmuz tarihlerinde Kemerburgaz Kent Ormanı’ndaki DOTOrmanda sahnesinde seyirciyle buluşacak. Maslak'ta bir gökdelenin 40. katındaki hummalı bir toplantının ortasında başlayan oyunun hikâyesi, Galata’daki bir nöbetçi eczaneye ve Zincirlikuyu şehir mezarlığına uzanıyor. 

Emrah Temizkan

• Pera Müzesi’nin çevrimiçi gezilebilen üç boyutlu sergisi: ‘İstanbul’da Bu Ne Bizantinizm!’
• Türkiye'den queer sanatçılar anlatıyor: ‘Kendilerine ilham ve cesaret veren, üretimlerini etkileyen isimler’
• Ümit Alan’ın yazısı: ‘Tatilde sosyal medyayı azaltmak için 5 haklı sebep’
• Marlon Brando’nun 1976’da verdiği Rolling Stone söyleşisi (der. Yücel Göktürk) : “Konuşmaya bayılırım, ama yayınlanması için konuşmak burnu büyüklük gibi geliyor. Bir tür tebliğ duygusu. Beni yazmaktan alıkoyan da bu duygu. Kibir gibi geliyor.”
• Caz müzisyeni Ozan Musluoğlu’nun albümü: ‘My Best Friends Are Pianists’
• Mantar uzmanı Jilber Barutçiyan hayatını anlatıyor: “Belgrad Ormanı’na bir girdim ki ne göreyim… Böyle bir zenginlik Avrupa’da hiç görmedim kardeşim! Yıllarca arayıp bir tane bile bulamadığım mantarlar önümde tarla gibi duruyor. Gelen, giden bilmiyor; tekme atıyor, eziyor…”