Emrah Temizkan

İstanbul sahillerinde denize girilen günler…

Bu ifade şimdilerde kulağa oldukça yabancı gelse de, İstanbul kısa bir süre önceye kadar ‘plajlar kenti’ olarak anılıyordu. 

Kapsül Pazar bu hafta sizi, Maltepe’nin tarihe karışan Süreyya Plajı’nın ve ‘Bakireler Anıtı’nın hikâyesine götürüyor. 

Nasıl başladı?

Süreyya İlmen veya bilinen adı ile Süreyya Paşa, 1. Dünya Savaşı’ndan sonra ordudan ayrılmış eski bir general. Sonraki hayatını siyaset ve ticaretle uğraşarak geçiren İlmen, İstanbul’a yaptığı sosyal hizmetlerle tanınan biri. 

Cumhuriyetin ilan edildiği yıl Kadıköy’deki ‘Yoğurtçu Çayırı’nı kurutarak dere kenarına bir rıhtım inşa ettiren İlmen, bugünkü ‘Yoğurtçu Parkı’nın temellerini atmış olur. 

Bundan bir sene sonra ise bugün opera binası olarak kullanılan Süreyya Sineması’nı Kadıköy’e kazandırır. 

Süreyya Plajı

(Gökhan Akçura arşivi)

Aktif siyasete 1930’da veda eden İlmen, 1939’da Kartal Kaymakamı Bahir Öztrak ve Maltepe Belediye Başkanı Kahraman Yiğit’ın ısrarıyla İdealtepe ile Maltepe sahili arasında bulunan sebze bahçesini yıkar. Amaç, alana plaj yapmaktır. 

İnşaatına 1939 yılında başlanan Süreyya Plajı, 1946 yazında kullanıma açılır. Arada geçen sürenin uzun olduğunu düşünenlere, söz konusu yılların 2. Dünya Savaşı’na rastladığını hatırlatmakta yarar var.

300 metre uzunluğundaki plajın deniz cephesi üzerine müdüriyet dairesi, 80 birinci ve 200 ikinci sınıf soyunma odası, büfe dairesi, gazino, 42 odalı otel ve büyük bir ev inşa edilir. 

‘Kadıköy’ün renkli siması’ Tayyareci Vecihi Bey (Hürkuş), plajla Adalar arasında uçuş yapması için davet edilir ve kendisine bir daire tahsis edilir. 

Tren istasyonunun açılmasıyla cazibe merkezi hâline gelen plaja ulaşım için Bağdat Caddesi’ne uzanan bir asfalt yol da yaptırılır. Plajın tren istasyonuna bakan cephesindeki benzersiz duvar kabartmaları, dönemi yaşayanlar tarafından hâlen hayranlıkla anlatılıyor.

Süreyya Plajı için 1947 yılında gazetelere bir de ilan verilir: “En son sistem tesisata malik olan plaj kabineleri lüks ve konforludur. Mükemmel gazino, fevkalade caz, nefis içki ve yemekler. Aileler için hususi odalar. Bütün banliyö trenleri plajın önünde durur. Kadıköy İskelesi’nden plaja muntazam otobüs servisleri; Karaköy’den de doğrudan doğruya plaja elverişli hususi motor servisleri.”

Bakireler Anıtı

İstanbul’un ‘plajlar şehri’ olduğu o yıllarda, her plajın kendisine ait bir simgesi vardır. İlmen bu düşünceyle 1953 yılında, denizden 50 metre açıklıktaki kayalıkların üzerine Yunan mitolojisinde yer alan ‘Bakireler Anıtı’nı (Temples de Vierges) inşa ettirir. İnanışa göre, tapınağı ziyaret eden kızların eş bulmaları kolaylaşır.

Anıt, dört metre yüksekliğinde ve altı kolona sahiptir. Çapı 3.5 metreden oluşan bir kubbeye sahip olan anıtın ortasına bir de Venüs heykeli konur. Roma mitolojisinde aşk ve güzellik tanrıçası olan Venüs, daha eski Yunan mitolojisinde ise Afrodit olarak bilinir.

İlmen anılarında, ‘Bakireler Anıtı’nı şöyle anlatır: “Eski Yunan tarihinde, bir Bakireler Mabedi (Temple de Vierges) ve bu mabedi ziyaret ve tavaf eden genç ve gelinlik kızların çabuk koca buldukları efsanesi mevcut olduğu cümlece malumdur. Elyevm Avrupa parklarında ve sular kenarında ve sinema filmlerinde tesadüf edilmekte olan mabedin şekli hoşumuza gittiği cihetle, biz de sahilden elli-altmış metre uzakta ve deniz altında mevcut üç, dört büyük kaya parçası üzerinde plajımızın sembolü olmak üzere bu mabed şeklinde altı direk ve bir kubbeden bir deniz mabedi inşa ettik, plajımızı süsledik.”

Yok olan şehir hafızası

Uzun yıllar şehir hayatında önemli bir yer tutan plaj, 1980’lerin sonunda başlayan yol ve deniz dolgusu projelerine kurban gider ve 1992’de tamamen yok olur. 

Hülya Avşar ve Yaman Okay’ın oynadığı 1990 yapımı ‘Benim Sinemalarım’ filmi, plajı yıkılmadan görüntüleyen son yapım olur.

Dolgu işlemi sırasında ‘Bakireler Anıtı’ zarar görür ve içinde bulunan Venüs heykeli çalınır. Hâlihazırda denize yaklaşık 600 metre uzaklıkta bulunan anıt, Migros’un otoparkında yer alıyor.

Beton dökülmeleri nedeniyle boyu kısalan anıt, defalarca onarılmasına rağmen tahrip edilmeye devam ediliyor. 

Anıtı restore ettirmek isteyen ve Venüs heykelinin aslına uygun olarak tapınağa yerleştirileceğini açıklayan Maltepe Belediyesi, Anıtlar Kurulu’ndan onay beklediğini söylüyor. 

Tarihi eser statüsündeki anıt için hazırlanan planda, çevresine havuz yapılması da yer alıyor. 

Anıtın bir tasviri, Maltepe Belediyesi logosunda bulunuyor. Mimarisi anıttan esinlenerek tasarlanan Türkan Saylan Kültür Merkezi, ilçede ‘Bakireler Anıtı’nı hatırlatan bir başka eser.

Dahası

İsmail Dümbüllü’nün başrolünde olduğu 1951 yapımı ‘Ne Sihirdir Ne Keramet’ filminde ‘Bakireler Anıtı’nın yer aldığı kesitler ve filmin tamamı…

Feza Kürkçüoğlu’nun yazısı: ‘Deniz hamamlarından ‘beach’lere İstanbul’un deniz serüveni’

Fatima Çelik’in video haberi: ‘İstanbul’un kaybolan deniz kültürü’ 

Pera Müzesi’nin videosu: ‘İstanbul'da Deniz Sefası’

Akademisyen Zafer Toprak ve yazar Selim İleri tartışıyor: ‘Bir Şenlikti İstanbul Plajları’