Emrah Temizkan

Kapsül Pazar sizi bu hafta, bir anda gündem olan Kız Kulesi’nin hikâyesine götürüyor.

Neler oldu?

Twitter’da dolaşıma giren bir video, restore edilen Kız Kulesi’ni gündem yaptı. İnşaat iskelesi üzerindeki branda ile kapatılmış durumdaki kulenin tamamen yıkıldığı öne sürüldü.  

Videoda, bir vapurun silüetinin kesintisiz biçimde soldan sağa doğru hareket etmesi, örtülen kısımdaki kule duvarlarının yıkılmış olduğu görülüyor.

Aniden başlayan “Kız Kulesi yıkıldı mı?” tartışmalarının ardından Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü bir açıklama yaptı. Açıklamada, kulenin 1943’te geçirdiği büyük onarım sırasında inşa edilen betonarme eklentinin depreme dayanıklı olmadığı, proje doğrultusunda ‘külah kısmının yapıdan uzaklaştırıldığı’ belirtildi. 

Geçmişi

Kız Kulesi, Üsküdar’da Roma İmparatorluğu’ndan kalma tek mimari eser olma özelliğini taşıyor. 

En çok bilinen ‘yılanla zehirlenen prenses’ efsanesi bir kenara bırakılırsa, Kız Kulesi’nin ortaya çıkışı M.Ö. 411’e tarihleniyor. Atina’yla Sparta arasında çıkan savaşta boğazın Asya tarafı, Atinalıların eline geçer. Atinalı kumandan Alkibiades, Kız Kulesi’nin bulunduğu kayalığı kontrol etmek ve gelir sağlamak amacıyla kale şeklinde bir gümrük istasyonu kurar.

12’inci yüzyılda Bizans İmparatoru I. Manuel Komnenos aynı yerde bir kule yaptırarak Sarayburnu’nda Bizans kalesi önünde bulunan Mangana Kulesi arasında zincir gerdirir ve boğazı kapatır.

Efsaneler

İmparatorun damatlığa lâyık görmediği Leandra’yı kuleye hapsetmesi, Kız Kulesi’yle ilgili en çok bilinen hikâyelerden biri. Avrupalı tarihçilerin kule için ‘Leandra Kulesi’ demesinin arkasında, bununla birlikte bir başka hikâyenin daha yattığı söyleniyor.

Afrodit rahibesi Hero, her akşam gizlice buluşmak için Üsküdar sahilinden Kız Kulesi'nin üzerinde bulunduğu küçük adaya geçer, ateş yakarak Sarayburnu'na işaret verir ve sevgilisini çağırır. Fakat günün birinde ateşi yaktığı sırada fırtına çıkar ve sevgilisi görünmez. Sabah saatlerinde sevgilisi Leandros'un sahile vuran cesedini gören Hero, kendisini denize atarak intihar eder. Bunun üzerine babası Üsküdar Tekfuru, bu ada üzerine bir anıt yaptırır.

Bu efsanenin aslının Yunanlı şair Ovidius tarafından kaydedildiği ve hikâyenin Çanakkale Boğazı’nda geçtiği rivayet ediliyor. İddiaya göre, 1800’lerde yayımlanan ‘Constantinople et le Bosphore’ adlı kitapta, bu anlatı İstanbul Boğazı’na uyarlanarak yazıldı. 

18’inci yüzyıl sonunda İstanbul ve limanının Kız Kulesi’nden görünümü... (Resim: Clara Barthold Mayer)

Osmanlı dönemi

Fatih Sultan Mehmet, buraya yeni bir kale inşa ettirir ve nöbetçi birliği yerleştirir. Şehir savunmasında işlevsel bir rol alan kule, önemli günlerde top atışlarına sahne olur. 

‘Küçük kıyamet’ olarak anılan depremde (1510) büyük hasar gören kule onarılır, III. Ahmed döneminde ise ahşap kulenin kuzey bölümüne Karadeniz ve Marmara’dan gelen gemilere yol göstermesi için fener konulur. Ancak 1720’de sıçrayan bir kıvılcım kuleyi yakar ve kâgir yapılı bir kule inşa edilir.

Bu onarım sırasında kulenin üstüne camlı bir köşk yapılır. 1752’ye gelindiğinde ise Kızlarağası Beşir Ağa buraya hapse gönderilir, bir süre sonra ise idam edilir. Ayrıca 1755 yılında Hekimoğlu Ali Paşa kulede bir gün hapis yattıktan sonra Kıbrıs’a sürgüne gönderilir. Bu iki isim, kulenin kısa süren hapishane tarihinin iki mahkûmudur.

Kule, Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde şöyle tarif edilir: “Karadan bir ok menzili uzaklığında, dört köşe musanna bir kale, boyu seksen zirâ, hacmi iki yüz adımdır. Kale yedi kat odalı, bir sahrınçlı ve demir kapılıdır. Kalenin bir muhafızı, yüz neferi kırk parça topu, mazgal delikleri ve mükemmel bir cephanesi vardır.”

‘Kule-i Duhter’in Osmanlı dönemindeki son büyük onarımı, II. Mahmud döneminde yapılır. Bu restorasyonda, dilimli kubbe ve kubbe üzerinden yükselen bayrak direği kuleye ilave edilir. 

Kule, 1830’da başlayan kolera salgınında ve 1836’da yaşanan veba salgınında tecrit yeri ve karantina hastanesi olarak kullanılır. Fenerler İdaresi’ne verildiği 1857 yılında kuleye, bir Fransız şirketi tarafından yeni bir fener yaptırılır. 

Cumhuriyet

İstanbul Liman İdaresi’ne geçen kule, fener işlevinin yanı sıra gaz deposu olarak da kullanılır. Son büyük onarımını 1943’de geçiren kulenin etrafına kayalar yerleştirilir ve denize kayması önlenir. Ambar ve gaz depoları kaldırılır, içi betonarme olarak yenilenir.

Araştırmacı İbrahim Hakkı Konyalı, o günlerdeki kuleyi şöyle anlatır: “Kulenin temelleri ve alt katın mühim kısımları, Fatih devri yapısıdır. Kapısı mermer çerçevelidir. Madalyon şeklindeki mermer levhada sultan II. Mahmud’un tuğrası vardır. Kulenin birinci katında iç içe iki oda, bir depo vardır. Buradan sekiz basamaklı bir merdivenle asıl kulenin kapısına çıkılır. Buradan on dört basamaklı bir merdivenle üçüncü kata çıkılır. Dört köşe olan bu kattan dışarıya sekiz pencere açılır. Burada demir parmaklıklarla çevrilmiş gezinti yeri vardır. Bir üst kata tekrar on üç basamakla çıkılır. Üst tabakada iki kat hâlindedir.”

Salacak Plajı (1970)

Kız Kulesi, 1959’da Deniz Kuvvetleri Komutanlığı’na bağlanarak ‘radar istasyonu’ olarak kullanılır. Harem ve Liman kılavuzluk istasyonlarının görüş mesafesinin kısa olmasından ötürü iki memur, boğazdan geçen tüm gemileri 24 saat bildirmek için kulede görev yapar. 

Denizcilik İşletmeleri’ne 1983’te devredilen kule, 1992’ye kadar ‘ara istasyon’ olarak hizmet verir. Bu dönemde, tersanelerde uzun süre bekleyen gemilerdeki haşere ve fareleri öldürmek için kullanılan siyanür buraya taşınır ve depolanır. İBB’nin 1992’de aldığı kararla, bu siyanürler Tuzla’ya taşınır. 

Mayıs 1992’ye gelindiğinde kulenin ve İstanbul’un tarihi için ilginç bir gelişme yaşanır. Kendi anlatımıyla, kuleyi ‘Şiir Cumhuriyeti’ ilan eden Sunay Akın ve beraberindeki şairler, burayı bir süre kullanır ve etkinlikler düzenler.

Uzun süre akıbeti belirsiz olan kuleyle ilgili 1995’te tarihi bir karar alınır. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın kuleyi Hamoğlu Holding’e 49 yıllığına devretmesi, kamuoyunda büyük tartışma yaratır. Kule, hukuki süreç ve uzun süren restorasyonun ardından turistik tesis işleviyle 2000 yılında açılır. 

Bugün

Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın Eylül 2021’den bu yana yürüttüğü restorasyon çalışmalarının, 2023 başında tamamlanması bekleniyor. Bakanlık açılış tarihini ilk olarak Nisan 2022 olarak duyurmuştu. Restorasyon projesinde mimar Han Tümertekin dışında danışman olarak Prof. Dr. Zeynep Ahunbay ve Prof. Dr. Feridun Çılı görev yapıyor.

Konumu ve yapısı nedeniyle tahrip olmaya müsait olan kule, bugüne dek birçok kez onarımdan geçti.

Aslında 2 Eylül 2022 akşamı Türkiye gündeminde 1 numaraya yükselen haberle ilgili bilgiler, 22 Ağustos tarihinde Hürriyet’ten İhsan Yılmaz aracılığıyla kamuoyu ile paylaşılmıştı. 

Mimar Tümertekin’le birlikte çalışmaları inceleyen Yılmaz’ın yazısında, şu ifadeler yer alıyor: “Restorasyon işinin önemli bir kısmını 1940’larda yapıya eklenen betonarme bölümlerin sökümü oluşturuyor. Yapıdan yaklaşık 500 ton betonarme uzaklaştırılmış olacak. Bu bölümler onaylı projeler doğrultusunda yığma ve ahşap olarak özgün hâline kavuşacak.”

Bakanlık açıklamasına göre, restorasyon için hazırlanan raporda, yapıya sonradan eklenen betonarme bölümlerin söküleceği de yer alıyor. 

Yüksek mimar Seda Özen, onarımda sökülen bölümleri bir fotoğrafla anlattı: “1 ve 2 numaralı kısımlar 1940 onarımında betonarmeye çevrildiği için sökülmüşler ve ahşap olarak tekrar inşa edilecekler. 3 numaralı çatı ise muhdes, inşa edilmeyecek.”

Dahası

Kız Kulesi’nin tek bebeği Jale Özçilengir’in hikâyesi… 

Sunay Akın’ın hikâyesi: ‘Kız Kulesi’nin damat adayı’