Emrah Temizkan

“İskelenin oradan girdim, yürüyorum.”

Moda Sahili’ne giden herhangi birinin telefon konuşmasından alıntı yapılan bu cümlede bahsedilen iskele, kent hafızasının en önemli noktalarından biri.

Kapsül Pazar sizi bu hafta, ‘denizler şehri’ İstanbul’un sayfiye kıyılarından Moda’nın şehirle bağlantı noktası Moda İskelesi’nin hikâyesine götürüyor.

Yıllar süren restorasyonun ardından yeniden vapurları karşılamaya hazırlanan iskelenin serüveni, 20. yüzyılın ilk dönemine dayanıyor.

Moda nasıldı?

Sanayileşmenin dünyaya getirdiği değişimi ve Osmanlı’nın dağılmaya adım adım yaklaştığı bir dönemi yaşayan İstanbul’da, denize yakın olmak için Boğaz kıyılarına yeni alternatifler aranır.

Haydarpaşa-İzmit demiryolu ve Şehir Hatları’nın seferler başlatmasıyla Kadıköy, kentin cazibe merkezlerinden biri hâline gelmeye başlar. ‘Körler ülkesi’ Kadıköy’ün semtlerinden biri olan Moda, denize konumu ve geniş bahçeleriyle bir adım öne çıkar.

Osmanlı bürokrasisi, varlıklı tüccar ve Levanten ailelerin yoğunlukla yaşadığı bölgede zengin ve dinamik bir hayattan bahsetmek mümkün.

Köşkleri ve konaklarıyla İstanbul’un yeni sayfiye bölgesi olan Moda Plajı’nda, Anadolu Yakası’nın ilk deniz hamamı kurulur. Bu deniz hamamı, 20. yüzyılın son çeyreğine kadar ayakta kalır. Bu sıralarda Moda sakinleri, Levanten ailelerin aracılığıyla tenis, kriket ve yat kültürüyle tanışır.

Kurtuluş Savaşı’ndan sonra 1927’de ilk kez İstanbul’a gelen Atatürk, Ertuğrul Yatı ile Moda Koyu’nda gezinti yaparken, Moda’da yaşayan İngiliz aileler tarafından kurulan Yat Kulübü’nü görür. İlerleyen yıllarda Atatürk’ün isteğiyle Moda Deniz Kulübü kurulur ve kulübün ilk başkanı Celal Bayar olur. Atatürk’ün, 1935’ten sonra kabul edilen Kabotaj Bayramı kutlamalarını yine Ertuğrul Yatı ile Moda Koyu’nda izlediği biliniyor.

1937 yılında yayımlanan bir röportaj, Moda Plajı’nın atmosferini şöyle anlatır: "Atlama kulesinin en yüksek yerinden birbiri arkasına denize dalanlar, yüzme müsabakasına hazırlananlar. Topla oynayanlar, denizde boğuşanlar o kadar çok ki…”

Mimar Vedat Tek

İstanbul’da şair ve bestekâr Leyla Saz ve vezir Giritli Sırrı Paşa'nın oğlu olarak 1873 yılında doğan Tek, üniversite dönemine kadar eğitimini Mekteb-i Sultanî’de tamamlar.

‘Birinci Ulusal Mimari’ akımının temsilcisi olan Tek, Fransa’da eğitim görmesiyle çağdaşlarından ayrılır.

Sirkeci’deki Büyük Postane, 2. Meclis binası, Ankara Palas, İzmit Saat Kulesi gibi erken Cumhuriyet döneminin imzaları olarak tanımlanan yapılara imza atan Tek, 1928'den yaşamını yitirdiği 1942’ye kadar ailesiyle birlikte Nişantaşı’ndaki Vedat Tek Evi’nde oturur.

Tek, Moda İskelesi’ni, I. Dünya Savaşı sırasında Harbiye Nazırı Enver Paşa tarafından atandığı Harbiye Nezareti başmimarlığı döneminde yapar. Başmimar, üç yıllık görevi boyunca, Sirkeci’deki Mesadet Hanı’nı (şimdiki Liman Hanı), Haydarpaşa Vapur İskelesi’ni, Cemil Topuzlu Köşkü’nü ve Fatih’teki Tayyare Şehitleri Anıtı’nı inşa eder.

Moda İskelesi

Çini kaplamalarıyla ünlenen ve cephesinde ‘Moda 1335’ yazılı bir kitabe olan Moda İskelesi’nin yapım tarihinin 1917 ya da 1919 olduğu düşünülüyor. Bu ayrımın nedeni ‘1335’ sayısının Rumi takvime mi yoksa Hicri takvime ait olduğunun bilinmemesi. Ancak yaygın görüş bu sayının Rumi takvime işaret ettiği ve bitiş tarihinin Miladi takvime göre 1919 olduğu yönünde.

Moda İskelesi suyun sığ olması sebebiyle ortadan sağa kırılıp uzatılarak inşa edilir. İki katlı yapılan iskele binasının alt katında gişe, tuvalet, çımacı odası ve yolcu salonu bulunmaktadır. Binanın sahil cephesinden döner merdivenle üst kata çıkılmaktadır. Binanın üst katı, 1919’da İstanbul’a göçen Beyaz Ruslar tarafından uzun yıllar boyunca gazino olarak işletilir.

Yapı kitabesinin bulunduğu Fenerbahçe tarafındaki güney cephesi, beş sivri kemer ile simetrik biçimde düzenlenmiştir. Karaya bakan kuzey cephesinde üç tane düz Bursa kemerli kapı bulunmaktadır. İki ucunda, bilet satışının yapıldığı sivri kemerli birer pencere bulunur.

Sabah saatlerinde yolcularını şehrin karşı yakasına uğurlayan iskeleden akşam saatlerinde, Adalar’a ve Pendik’e kadar uzanan sahil iskelelerine seferler yapılır. Özellikle bir dönem eğlence hayatının merkezlerinden biri olan Bostancı’ya giden yolcularda yoğunluk görülür.

Issızlığın ortasında

Seferlerin yavaş yavaş azaldığı Moda İskelesi, 1986’da ‘yolcu azlığı’ nedeniyle işlevini tamamen yitirir. Kadıköy Belediyesi, Türkiye Denizcilik İşletmeleri’ne ait olan iskeleyi devralmak ve kültür merkezi yapmak için 90’lı yılların ortalarından itibaren hukuki mücadeleye başlar.

O dönemde Kadıköy Anadolu Lisesi’nde öğrenci olan gazeteci Engin Esen, terk edilmiş iskelenin gençlerin eğlence mekanı hâline geldiğini ve alandan ‘şato’ olarak bahsedildiğini hatırlatıyor.

Süreç, 2001’de sona erer ve Deniz Ticaret Odası tarafından restore edilen iskelenin açılışı yapılır. Üst katı kültür merkezi olarak tasarlanan iskeleye, hafta içi her gün 2 sefer konulur.

Sefer saatleri ve güzergahlar şöyle açıklanır: “Sabah: 07.15 Bostancı - 07.45 Moda - 08.10 Eminönü, Akşam: 18.30 Eminönü - 19.00 Moda - 19.20 Bostancı.”

Bir dönemin gündemi

İskele, 2005 yılında İBB’ye devredilir ve seferler yavaş yavaş sona erer. Üst katta İBB iştiraki Beltur’un içki servisi de yaptığı işletme, Mayıs 2008’de tadilata girer ve iki ay sonra açılır. Ancak tek bir fark vardır. İçki servisi kaldırılmıştır.

Bunu kamuoyuna duyuran ise açılış günü verdiği bira siparişine olumsuz yanıt aldıktan sonra çalışanlarla tartışan Tonguç Koç olur. Kalkıp sinirle evine dönen Koç, Facebook’a girer ve ‘Moda İskelesi’ni yobazlara bırakmayacağız’ başlıklı bir grup kurar.

Bu grup, Moda İskelesi’ni birkaç ay boyunca gündemin en önemli maddelerinden biri yapar.

Ocak 2009’a kadar tam 24 hafta boyunca cuma akşamları iskele önünde toplanan grup, kimi zaman gözaltına alınarak içki yasağını protesto eder. O hafta yaşanan toplumsal bir olayı da gündemine alarak her hafta ayrı bir temaya sahip olan eylemler, dönemin başbakanı Erdoğan’ın da radarına girer.

İçki içmeyenlere ‘mahalle baskısı’ yapıldığını savunan Erdoğan, protestocuları “Bunlar, hayatı o şişenin içerisinde görenler” sözleriyle tanımlar.

Şu an nasıl?

İBB’ye ait iskele binası, 2015’te bir kez daha restorasyona girer. Ancak kısa zaman sonra iskelede yürütülen restorasyonun hatalı olduğu belirlenir ve çalışmalar durur. İncelemeler sonucunda, binaya maddi hasar verildiği, terasın kapalı alanla birleştirildiği, yolcu giriş kapılarının kapatıldığı, ahşap doğramaların PVC ve yekpare cama dönüştürüldüğü, çatıya çinko mutfak bacası eklendiği, cepheye klimalar konduğu saptanır.

Bu karardan sonra Aralık 2016’da tekrar başlayan restorasyon süreci, Ağustos 2022’de yapılan açılışla sona erer.

Vapurların da yanaşacağı Moda İskelesi’nin alt katı çalışma alanı, kafe ve performans alanı olarak tasarlanırken, üst katında da kütüphane yer alıyor.

Şehir Hatları, Moda İskelesi için ‘yolcu garantisi’ politikasının söz konusu olmayacağını açıkladı. İlk etapta Deniz Taksi yanaşma noktası olarak hizmete başlayan iskele, yakında açılacak Bostancı-Caddebostan-Fenerbahçe-Moda-Kadıköy-Kabataş hattında yer alacak. Hat için Caddebostan’a yeni bir iskele inşa edilecek.