Emrah Temizkan

Tarih öncesi döneme uzanan geçmişiyle her çağın gözdesi olan İstanbul’un su sorunu, Sarayburnu çevresinde kurulan ilk yerleşimle birlikte artarak devam eder.

İlk olarak uygulanan farklı bölgelerden su taşınması yöntemi, ilerleyen dönemde kente yüzden fazla sarnıç inşa edilmesine kadar evrilir. Bugün su taşınması yöntemi devam ediyor ancak sarnıçlar kullanımda değil. Yine de içlerinden bir tanesi, kentin sayılı simgelerinden biri olarak varlığını devam ettiriyor. Hem de tüm görkemi ve esrarengiz hâliyle…

Kapsül Pazar sizi bu hafta, restorasyonun ardından yeniden ziyarete açılan Yerebatan Sarnıcı’nın hikâyesine götürüyor.

Nasıl başladı?

Doğu Roma İmparatoru I. Justinyen’in (527-565) başkent Konstantinopolis’in en önemli kamusal su deposu olarak inşa ettirdiği sarnıç, alanda yerinde dönemin adliye yapısı Stoa Bazilikası bulunduğu için ‘Bazilika Sarnıcı’ olarak anılır.

Belgrad Ormanı’ndan Valens Kemeri gibi yollarla taşınan suyu şehirdeki diğer sarnıçlara paylaştıran Bazilika’nın en kritik rolü, sarayın suyunu da sağlamasıdır.

Dikdörtgen biçimde, uzunluğu 140 metre, genişliği 70 metre olan sarnıç, toplam 9 bin 800 metrekarelik alanı kaplar. Yaklaşık yedi bin köle tarafından kayalar oyularak inşa edilen bu sarnıç, 100 bin ton su depolama kapasitesine sahiptir. Sarnıcın içerisinde her biri 9 metre yüksekliğinde 336 sütun bulunur.

Birbirine 4.8 metre aralıklarla dikilen bu sütunlar, her biri 28 sütun içeren 12 sırayı oluşturur. Bu sütunların 98’i Helenizm döneminde oluşturulan Korint üslubunu yansıtırken bir bölümü de Dor üslubunu taşımaktadır. Bazıları ise Roma dönemine aittir.

Sütunlar ve geçitler

‘Gözyaşı sütunu’ olarak anılan sütunun, işçilerin gözyaşlarını anlattığına dair bir inanış mevcut. Buna karşı çıkanlar ise sütunun dalları budanmış bir ağacı resmettiğini ve Beyazıt’ta bulunan 4. yy’a ait Theodosius takının parçalarından bir olduğunu söylüyor. Gövdesindeki deliğe parmağını sokanların dileklerinin gerçekleşeceğine dair inanç nedeniyle bu sütuna ‘Dilek sütunu’ da deniliyor.

İki sütunun altında kaide olarak kullanılan ve ters duran Medusa başları hakkında üç farklı inanış var. Rehber Saffet Emre Tonguç, bunları şöyle anlatıyor: “İlki, yılan saçlı Medusa’nın bakanı taşa çeviren mitolojik anlatısına dayanıyor. Bizans döneminde büyük yapıları ya da özel yerleri korumak için bu tür mitlerden yararlanıldığı düşünülüyor. İkinci görüş ise Medusa’nın paganist bir kültüre ait olduğunu savunuyor. Bu nedenle de şehrin en görünmeyen noktasında, adeta yer altına gömer gibi özellikle kullanıldığı düşünülüyor. Üçüncü görüş ise elde kalan son sütunların kısa gelmesinden ötürü Medusa başlı heykellerle yüksekliğin tamamlandığını savunuyor.”

Dilden dile yayılan bir hikâye de sarnıçtan Prens Adaları’na uzanan geçitlerin varlığı…

Giovanni Scognamillo, ‘İstanbul Gizemleri’ kitabında bu inanışa yer vermiştir: “Köpek Öldüren Kanalı denilen bu dehlizin, Yerebatan Sarayı’nın gizli bir girişinden başlayarak kuzeydoğu yönünde ilerlediği ve Boğaz’ın Marmara’ya açıldığı yerde deniz altından geçtiği, Üsküdar’dan itibaren de güneydoğuya doğru bir açı yaparak düz bir hat halinde, önce Üsküdar-Kadıköy sahillerinin ve daha sonra gene Marmara’nın altından uzanıp Kınalıada’ya ulaştığı ve buradaki manastırda son bulduğu belirtilmektedir.”

Osmanlı dönemi

Sarnıç, İstanbul’un Osmanlı yönetimine geçmesinin ardından bir süre daha kullanılır. Topkapı Sarayı’nın bahçelerine de sarnıçtan su verilir. Ama İslamiyet’te durgun su makbul ve temiz kabul edilmez. Bu nedenle şehre yeni su kanalları kazandırılır ve sarnıç işlevini yitirir.

İstanbul’un tarihini incelemek için 1544-1550 yılları arasında şehirde olan biliminsanı Pierre Gilles, Ayasofya civarındaki yapıların zemin katlarındaki kuyu benzeri deliklerden ev halkının sarkıttıkları kovalarla su çektiklerini ve balık tuttuklarını öğrenir.

Eski metinlerde yer alan bilgilerden Bazilika Sarnıcı’nın yerini saptayan Gilles, keşfini şöyle anlatır: “Bu sarnıca bir inişi olan eve rastladığımda merdivenlerden indim, evin sahibiyle meşalelerle kürek çekerek bir bölümü suya batmış olan bir sütunlar ormanında gezindik. Ben her tarafa dikkatle göz gezdirirken o sarnıçta bol bol balık avladı ve bazı balıkları da meşalelerin ışığında üç çatallı balık zıpkınıyla yakaladı. Kuyuların ağızlarından zayıf bir ışık sızıyordu ve balıklar bu ışığa toplanıyordu.”

İlk onarım III. Ahmed döneminde (1703-1730), İkinci onarım ise II. Abdülhamid zamanında (1876-1909) yapılır.

İstanbul’da 1766’da yaşanan büyük depremde sarnıcın desteklerinden birinin çöktüğü ve şehri sular altında bıraktığı rivayet edilir.

Sarnıç, 18. yüzyılda Yerebatan diye anılmaya başlanır ve üzerindeki mahalleye de ismini verir. Halk arasında sarnıca ‘saray’ denilmesinin nedeninin, bölgedeki Bıyıklı Mustafa Paşa Sarayı’ndan kaynaklandığı tahmin ediliyor. Bir diğer görüş ise sarnıcın şeklen ‘yere batmış bir saray’ biçiminde olması nedeniyle bu benzetmenin yapıldığını savunuyor.

Cumhuriyet sonrası

Atıl durumda bırakılan, 1968’de sadece kolonları ve çatlakları onarılan yapının tarihindeki en büyük restorasyon, 1985’te belediye tarafından yapılır. Sarnıcın zemininden tonlarca çamur çıkarılır ve zeminde bir miktar su bırakılır. İskele platformlarla gezmeye uygun duruma getirilen sarnıç, 1987’de müze olarak ziyarete açılır.

Dönem dönem onarıma giren sarnıç, birçok ulusal ve uluslararası etkinliğe ev sahipliği yapar.

Ziyaretçilerin dilek tutarak bozuk para atmasının gelenek hâline geldiği sarnıçın o dönemki (2000) müdürü Salih Doğan, toplanan bozuk paralardan ayda 50 milyon lira gelir elde ettiklerini söyler.

Doğan ertesi yıl ise durumu detaylandırır: ‘‘Dolar ve Alman markı atılmıyor. Genellikle İtalyan lireti ve İspanyol pesetası dilek için kullanılıyor. Yabancı turistler fazla atmıyor, genelde Türk ziyaretçiler dilek parası atıyor. Son zamanlarda çocuklar, ‘Pokemon tasoları' atmaya başladı.”

Yazar Dan Brown’ın Yerebatan Sarnıcı’nı konu ettiği ‘Inferno’ kitabı, aynı isimle 2016 yılında sinemaya uyarlanır. Filmin sokak sahnelerinde İstanbul kullanılır ancak çökme tehlikesi nedeniyle sarnıcın görüldüğü sahneler Budapeşte’de kurulan bir platoda çekilir.

Son durum

Sarnıcın son restorasyon kararı 2016’da çıkar ancak süreç ilerlemez.

Ocak 2020’de başlayan restorasyon çalışmasında giriş ve çıkış yapıları yeniden düzenlendi, ziyaretçiler için bir bekleme alanı oluşturuldu. Yağışlı havalarda tavan kısmında görülen su sızıntısına karşı yalıtım yapıldı. Sarnıcın içindeki betonarme yürüyüş yolu kaldırılır ve çelik malzemeden oluşan daha hafif bir yürüyüş yolu hazırlandı.

Aydınlatma tasarımında kullanılan renklerde, Sultanit taşının doğal ışığa maruz kaldığında turkuaz, bir meşalenin ışığına maruz kaldığında ise amber titreşimlere dönüşmesinden ilham alındı.

Yerebatan Sarnıcı, Temmuz 2022’de yeniden ziyarete açıldı.

Dahası

🎥 Yerebatan Sarnıcı’nı son halini gezen gazeteci Coşkun Aral, sarnıcın tarihini anlatıyor.

Habertürk ekibinin 2016 yılında Yerebatan’da geçirdiği gecenin hikâyesi: “Geceleri duyulan korkunç çığlıklar kime ait?”