Ufuk Tanışan

Tüm dünyada her gün tonlarca tüketilen patates, Amerika kıtasının keşfi sonrasında Avrupa’ya yayılıp sanayileşmenin ihtiyacı olan nüfus artışını sağlayarak insanlığın da tarihine geçti.

Patatesin insan türüyle olan hikâyesi, 7 bin yıl önceye dayanıyor. İlk olarak Güney Amerika’da ıslah edilen sebzenin, bugünkü Peru, Kolombiya, Venezuela, Şili, Arjantin ve Bolivya’da sıkça tüketildiği tahmin ediliyor. Adını da Peru’daki bir kabilenin dili olan ’Quechuaca’dan alan patates, Avrupa’ya ise 16. yüzyılın ikinci yarısında İspanya ve Britanya üstünden ulaşır.

Tam bu noktadan sonra Eski Kıta için de bir anlamda taşlar yerinden oynar. Zira bazı Hıristiyan tarikatlar patatesi, İncil’de geçmediği için yemeyi ve ekmeyi reddeder. Hatta ‘Şeytan’ın yiyeceği’ olarak tanımlayıp 17. ve 18. yüzyıl boyunca bu yönde propaganda yaparlar. Buna karşı patates ekimi ve tüketimi devam eder.

İrlanda, İspanya, Fransa, Almanya derken tüm kıtaya yayılan patates, iyi bir besin kaynağı olduğu için oldukça kısa bir sürede herkesi kendisine ‘bağımlı’ hâle getirir. İlk olarak hayvan yemi olarak kullanılsa da oldukça kolay yetiştirilip kolay tüketilmesi nedeniyle sofralarda sıkça kendine yer bulur. Bu sayede de nüfusta büyük artışlar yaşanır. Bir anlamda Batı’nın Sanayi Devrimi sürecinde ihtiyaç duyduğu insan gücü, patates sayesinde elde edilir.

Hastalık kaynaklı kıtlık

Resim: ‘The Graves Are Walking: The Great Famine and the Saga of the Irish People’ kitabının kapak görseli.

Avrupa’da patatese bağımlılığa en çok İngiltere’nin bir sömürgesi gibi görülen İrlanda’da rastlanır. 1750 yılında 1.5 milyon insanın barındığı İrlanda’nın nüfusu, patates sayesinde 1841'de 9 milyona çıkar. Ancak beslenmeleri büyük oranda bu sebzeye bağlı olan İrlandalılar, 1844’te ekinlere Amerika’dan gelen bir mantar türünün bulaşmasını engelleyemez. Üretim üçte bir oranında düşerken 1846’da onbinlerce insan patates mantarı zehirlenmesi nedeniyle hayatını kaybeder. Aynı yıl ise üretim bu kez yüzde 90’lara varan oranda düşer. 1847'ye gelindiğinde ise hiçbir yerde ekim yapılmadığı için binlerce insan açlıktan ölür. Tüm bu kıtlık döneminde 2.5 milyon insanın yaşamını yitirdiği düşünülüyor.

Osmanlı’dan giden yardım

İngiltere’nin İrlanda’ya yardım etmeyi tercih etmemesi sonrasında Osmanlı Devleti’nin o dönemdeki padişahı Abdülmecid, 10 bin sterlin bağış yapmak ister. Ancak sadece 2.000 sterlin bağış yapan İngiltere Kraliçesi Victoria, Abdülmecid’den söz konusu yardımı, 1.000 sterline indirmesini talep eder. Talebi kabul eden padişah, buna karşın İngilizlerin haberi olmadan İrlanda’ya beş nakliye gemisi buğday ve başka tahıllar gönderir. Abdülmecid’in yapmak istediği 10 bin sterlinlik yardımın bugünkü karşılığı 800 bin sterlin (16.4 milyon lira) olarak hesaplanıyor. Osmanlı’dan gelen yardım, Drogheda limanına indirildiği için 1900’lerin başında kurulan Drogheda United futbol takımının ambleminde ay ve yıldız yer alıyor. Kulüp, geçen günlerde Türkiye’nin İrlanda’ya pandeminin başında gönderdiği Covid-19 paketi için Osmanlı’nın söz konusu yardımına atıfta bulunarak teşekkür etti.

‘Patates kızartması kimin?’ gerginliği

Fotoğraf: Envato

Günümüzde patates, popülaritesi artırmayı sürdürüyor. Özellikle ABD’de başlayan ‘fast-food’ kültürünün yayılması sonrasında patates kızartması, birçokları için artık vazgeçilmez bir lezzet olarak öne çıkıyor. Ancak Türkiye ile Yunanistan’ın çeşitli yemeklerdeki hak iddiası, Fransa ve Belçika arasında patates kızartmasında yaşanıyor. Patates kızartmasının kökeni hakkında bir araştırma henüz yapılmadı. Ancak ilk olarak 17. yüzyılda denendiği düşünülüyor.

Fransızlara göre patates kızartmasının temelleri ilk olarak Paris’te atıldı: “Patates kızartmasının muciti yüksek ihtimalle anonim olarak kalacak. Ancak Parisli bir seyyar satıcı olduğunu söyleyebiliriz.”

Belçikalılar ise kızartmanın Namur şehrindeki Meuse Nehri’nin kıyısında bulunduğunu öne sürüyor. İddiaya göre Meuse Nehri donduğu için balık yerine patates kızartıldı. Patates kızartmasının tescili için UNESCO başvurusu da yapan ülkede hâlihazırda konu hakkında bir müze bulunuyor.

Editörün tarifi

Fotoğraf: Envato

Yıkadığınız ve kabuklarını soyduğunuz orta boy patatesleri, sekiz eşit parçaya bölün. Doğradığınız patatesleri bir fırın tepsisine, pişirme kâğıdının üzerine serin. Ardından tepsiye bolca zeytinyağı ve yine bolca taze kekik ile biberiye ekleyin. Önceden hazırlanmış 220 derecedeki fırında 20 dakika pişirin. Fırından çıkardığınız patateslerin üstüne parmesan peyniri rendeleyin ve 3-5 dakika dinlendirdikten sonra servise sunun.

Dahası

Selim Çetiner’in yazısı: Tarihsel süreçte patates tarımı ve kültür

Mehmet Yaşin’in yazısı: Tarihi değiştiren bitki

‘Botanitopya’ podcasti bölümü: Patates

Fırat Yağmurlu’nun yazısı: Osmanlı, patates yüzünden mi çöktü?

İrfan Yalın’ın yazısı: Uygarlığımızı şekillendiren yumru; patatesin öyküsü

Ömer Faruk Çolak’ın yazısı: Patatesin kutsallığı

‘Vedat Ozan ile Ufkun 2 Katı’ videosu: Patates cipsi

Belçikalılar, çıtır patates kızartmasının sırrını anlattı: "11 mm kalınlığında olmalı."