Emrah Temizkan

Kapsül Pazar sizi bu hafta, Hasanpaşa Gazhanesi’nin ilk günlerine götürüyor. Gazhane, 1810’da kurulan Beykoz Kundura Fabrikası’ndan sonra Anadolu yakasının en eski endüstri binası. 100 yılı aşkın gaz dağıtımından sonra yolculuk, ‘Müze Gazhane’yle devam ediyor…

Değişen şehir

Avrupa’dan yayılan endüstrileşmenin etkilerinin başkent İstanbul’da da görüldüğü o yıllarda, Kâğıthane’de açılan havagazı tesislerinin uzantısı olarak Dolmabahçe Gazhanesi kurulur. 1853’e tarihlenen bu girişimdeki amaç, Dolmabahçe Sarayı’nı aydınlatmak ve ısıtmaktır.

Dönemin padişahı Sultan Abdülaziz, 1865’te açılışını yapacağı Beylerbeyi Sarayı’nın da havagazı ile aydınlatılmasını ister ve aynı tarihte Kuzguncuk Gazhanesi kurulur. Ham maden kömürü Kuzguncuk İskelesi’ne mavna ve takalarla getirildikten sonra at arabaları ile gazhaneye taşınır.

Dolmabahçe Gazhanesi’nden çıkan havagazının cadde ve sokakların aydınlatılmasında da kullanılması üzerine Yedikule’de yeni bir gazhane yapılır. Burada amaç, Suriçi bölgesinin de modern bir aydınlatma sistemine ulaşmasıdır.

Yıl 1891’dir ve Kuzguncuk Gazhanesi, Kadıköy ve Üsküdar’ın aydınlatma ihtiyacına yetişemez.

Anadolu yakasında yeni bir gazhane kurulması kararı alınır ve Kurbağalıdere’ye yakın olması nedeniyle Hasanpaşa seçilir. O dönem yoğun bir yerleşimin olmadığı Hasanpaşa, Koşuyolu, Acıbadem, Yeldeğirmeni havzasında, Osmanlı ileri gelenlerine ait ahşap konaklar bulunuyordu.

Hasanpaşa’nın seçilme nedeni, deniz yoluyla getirilen kömürün raylarla gazhaneye taşınması fikridir. İşletme imtiyazı 50 yıllığına Parisli sanayici/mühendis Charles George’a verilir ve 1892’de Hasanpaşa Gazhanesi’nin açılışı yapılır.

Yapılaşmanın Boğaz kenarında yoğunlaştığı Anadolu yakasına hizmet veren gazhane, Kadıköy'den Üsküdar ve Beykoz sınırına kadar olan bölgenin aydınlatma ve ısıtma ihtiyacını karşılayacaktır. Kurbağalıdere Gazhanesi ya da Kadıköy Gazhanesi olarak anılan gazhane, sonraki yıllarda Hasanpaşa Gazhanesi adını alır.

Gazhaneyi işleten Üsküdar-Kadıköy Gaz Şirket-i Tenviriyesi, cadde ve sokakların aydınlatılması için 2 bin 989 adet gaz feneri yerleştirir. 1910-1914 yılları arasındaki kayıtlara göre, İstanbul genelindeki gaz feneri sayısı 8 bin 742 olarak geçer.

I. Dünya savaşı sırasında maden kömürünü bulmakta zorluk çeken şirket, kısa bir kapanma döneminden sonra tekrar açılır ve zeytin çekirdeğinden havagazı üretimine geçer.

Cumhuriyet’in kurulmasının ardından gazhaneyle hükümet arasında yeni bir anlaşma (1924) yapılır. Buna göre gaz temini; Kadıköy, Üsküdar ve Anadoluhisarı belediye sınırlarını kapsayacaktır.

1926’da Yedikule Gazhanesi’ni işleten firma, Üsküdar-Kadıköy Gaz Şirketi’ni satın alarak ‘İstanbul Havagazı ve Elektrik Teşebbüsatı Sanaiye Türk Anonim Şirketi’ adıyla faaliyetine devam eder. Bu yıllarda elektrik gündelik hayata karışır ve havagazı önemini yitirir.

1931'de İstanbul Elektrik Şirketi'ne satılan, 1937-1944 arasında faaliyetlerine müstakil olarak devam eden şirket, devlet tarafından satın alınarak İETT’ye devredilir.

Uzun yıllar ocak ve fırınlarda yakıt olarak kullanılan havagazı, 1992’de İstanbul’da kullanıma sunulan doğalgaza yenik düşer.

Tesis, birçok geliştirme ve ekleme ile birlikte 1993 yılına kadar 101 yıl hizmette kalır. O tarihte İstanbul’daki diğer gazhaneler de faaliyetine son verir.

Değişim

Yıl 1993’tür ve 32 bin metrekarelik Hasanpaşa Gazhanesi şehir hayatının merkezinde konumlanmıştır. Gazhanenin akıbetiyle ilgili tartışmalar, müze olarak açılışının yapıldığı 2021’e kadar devam eder.

Gazhanenin yavaş yavaş söküme uğramasına itiraz eden mahalle sakinlerinin çabalarıyla ‘binanın korunması’ kararı çıkar. Bu, bir endüstri tesisinin korunmasına yönelik ilk bürokratik belgedir.

Karara rağmen, yaklaşık üç ay sonra yapılan incelemede iki gazometrenin tamamen söküldüğü, en büyük kapasiteli gazometrenin sökümüne başlandığı, makina dairesi cihazlarının kaybedildiği, fırınların içlerinin boşaltılarak kısmen söküldüğü, orta tazyik binasının ve su gazı tesisinin kısmen yıkıldığı saptanır. Şubat 1995’de söküm çalışmaları durdurulur ve soruşturma başlatılır.

O tarihten itibaren alanın bir kültür merkezi ve yeşil alan olarak değerlendirilmesi için çalışmalar başlar. Gazhane Çevre Gönüllüleri oluşumu, bu günlerde doğar.

Mahalle sakinlerinden mimar ve mimarlık tarihçisi Prof. Dr. Afife Batur, İTÜ’deki öğrencilerine bir çalışma yaptırır ve o proje 2001’de Koruma Kurulu kararıyla onaylanır.

Hürriyet yazarı Doğan Hızlan, Haziran 2002 tarihli yazısında İBB Başkanı Gürtuna’nın projeyi başlatma sözünü verdiğini aktarır.

Ancak ardından uzun bir bekleyiş başlar. Gazhane Çevre Gönüllüleri talebi sıcak tutmak adına 2010 yılına kadar alanda dokuz ayrı festival düzenler. O yıl İstanbul’un ‘Avrupa Kültür Başkenti’ olması nedeniyle gazhanedeki bazı alanların kullanılabileceği düşünülür ancak bu proje hayata geçmez.

Gazhanenin bulunduğu alan farklı dönemlerde kömür deposu, otobüs garajı ve İETT deposu olarak kullanılır.

Yenileme çalışmaları, 2014’te sonuçlanan ihaleyle başlar. Prof. Dr. Afife Batur’un danışmanlığındaki çalışmalar, 2021’de sona erer.

Bugün

Temmuz 2021’de iklim ve kültür müzesi kimliğiyle açılan ‘Müze Gazhane’, bugün kentin önemli kültür duraklarından biri.

İşletmesi İBB iştiraki Kültür A.Ş. tarafından alınan Müze Gazhane’nin bünyesinde altı sergi/müze salonu, iki tiyatro/konser salonu, performans stüdyoları, kütüphane, İstanbul Kitapçısı, yeme içme alanları, atölyeler, ortak çalışma alanları ve kapalı otopark bulunuyor.

Hasanpaşa Gazhanesi’nin ‘Müze Gazhane’ye dönüşümünde en büyük pay sahibi Prof. Dr. Afife Batur, 2018 yılında aramızdan ayrıldı.

“Ömrümün üçte biri burada gitti” diyen ve 30 yıllık emeğinin sonunu göremeyen Batur’un adı, Müze Gazhane’nin içindeki ‘Afife Batur Kütüphanesi’nde yaşamaya devam ediyor.

Dahası

Proje ekibinde yer alan İTÜ öğretim üyesi Gülsün Tanyeli anlatıyor: ‘130 yıllık miras’

Gazhane Çevre Gönüllüleri üyeleri anlatıyor: “Bir ‘kadın hareketi’ değildik. Ama her zaman kadınlar ağırlıktaydı. Bu bize özel bir durum da değil. Genel toplumsal yapıya baktığımızda da şunu görüyoruz: Erkekler alanlardan geriye çekilirken kadınlar öne çıkıyor.”

Kültür İstanbul’un 62 şarkılık listesi: ‘Müze Gazhane Sahnesinden Geçenler’