Seçil Türkkan

‘Sen kapat, hayır önce sen kapat!’ atışmasının tarih olmasına yakınız. Zira telefon öyle bir hâle geldi ki artık onu kullanmaktan kaçınıyoruz. Ama kaçınırken kendimizi koruyor olabiliriz.

Twitter’da 114 kişinin katıldığı anketin sonuçlarına göre biri tarafından telefonla arandığında yüzde 43.9 çoğunlukla, yüzde 40.4 da doğrudan bu konuşmadan kaçındığını söylüyor. Yüzde 15.8 içinse telefonla konuşmak bir azap değil. Harika!

100 kişiden 97’si cep telefonu sahibi

Türkiye’de sabit hatlı telefonların sayısı 2001’den sonra düşmeye başladı. Bu yıllarda 100 kişiden 29’u sabit hat kullanıyordu. 2020’ye geldiğimizde bu rakam 14’e geriledi. Sabit hattın azalması ise cep telefonunun yükselişi demekti. Bugün 100 kişiden 97’si cep telefonu sahibi. Yani neredeyse hepimiz, sürekli ulaşılabilir vaziyetteyiz.

‘Konuşamam sadece mesaj’ iletişimi çağı

Bu ulaşılabilirlik telefonla konuşmaya üşenmeyi beraberinde getiriyor. Bir süredir ben dahil etrafımdakilerin de telefonla konuşmaktan kaçındığını gözlemliyorum. Birileriyle konuşmam gerektiğinde bunları mümkün olduğunca aynı güne topluyorum, ajandama not ediyorum ve bunu bir ‘iş’ olarak ele alıyorum. İş dışında birilerini aramam gerektiğinde ise ilk tercihim mesaj yazmak oluyor.

“Aramak ne abi?! Bir şey varsa mesaj yazarsın!” sanki yeni dünyanın dili. Bir arkadaşım “Bırak aranmayı ben mesaj atmadan aramaktan çekiniyorum” diyor. Birini önden mesaj atmadan aramak bir tür saygısızlık, çünkü mesaj ‘istediğin’ ân yanıtlayabildiğin kısmen demokratik ve sana kaçış alanı tanıyan bir şeyken, aramak tam olarak “Benimle şimdi konuş” demek. Ya da tüm gün yorulup, aynı anda çok şeyle muhatap olmuş ve koltuğa yerleşip kedilerimizi severken çalan telefon tam bir ‘bağlamdışı’, haklıyız.

Dünya sessiz iletişimi destekliyor?

Şöyle bir bakınca pandemi ile birlikte hayatımıza daha çok giren iletişim medyumları WhatsApp, e-posta, Slack, Teams vb. araçlar da yazarak anlaşmayı destekliyor. Pırasa siparişini dahi akıllı aletle verebiliyoruz. Yani sanki dünya da sessiz iletişimi destekliyor.

Fakat gündelik hayatta konuşabilecekken de arama yerine mesajlaşmayı tercih eden insanlardan bahsediyoruz. Bunu neden yapıyoruz?

‘Konuşmak yerine yazışmak sosyal bir intihardır’

40 yaşındaki editör Alev “Telefon çaldığı an strese giriyorum. Uzun zamandır konuşmadığım biriyse zaten aklıma bir şey gelmiyor, geriliyorum. Yazacağımı söyleyip kapatıyorum ve Whatsapp'tan devam ediyorum iletişime. Eğer çok acil değilse aramadan önce bir yazmak zor olmamalı. Yazılı iletişimin de kendince derdi var, ama kesinlikle tercihim” diyerek durumunu anlatıyor.

32 yaşındaki reklamcı Burning Man (mahlas) “Eğer çok şart değilse yazışmak yerine konuşmak sosyal bir intihardır” diyor. Bu sırada Whatsapp durumunda şu sözler yazılı: “Konuşmak akıl almaz derecede bir zorunluluk değilse, yazışarak anlaşalım”.

İllüstrasyon: The New York Times

‘Telefonla konuşmak elektronik kelepçe’

İşi gereği konuşmak zorunda olanlarımız da var. Bunlardan biri avukatlar. 30 yaşındaki Atilla, telefonunun zil sesinden anksiyete yaşamaya başladığını söylüyor. Ona göre telefonla konuşmak bir nevi elektronik kelepçe; “Günün her saatinde aranma ihtimalim var. Müvekkil, karşı taraf, alacaklı, borçlu, meslektaş vs. gibi kişilerle gerek kısa gerek uzun süreler telefondayım. Bazen konuşurken arka planda cevapsız aramalar birikiyor. Günümün çoğunluğu telefonda geçiyor ve sevdiklerimle konuşma olmadığı için keyif vermiyor. Telefonumun zil sesi anksiyete yaratmaya başladı. Dışarıda benimkiyle aynı çalan telefon olunca telefonumu kontrol etme ihtiyacı hissediyorum.”

Telefonla konuşmak istemeyenler zorlayıcı olması, başka iş yapmaya imkân vermemesi, tercih, kişinin işini bölmesi gibi gerekçeler sıralıyor. Ancak yine de konuşmayı mesajlaşmaya tercih edenler de var.

‘Konuşmak sözlerimi geri alamadığım için daha akıcı bir iletişim’

37 yaşındaki kadın sivil toplum çalışanı Hale, telefonla konuşurken kısa sürede daha çok kelime ile derdini anlatabildiği için tercihinin bu olduğunu söylüyor. Tabii bir de emoji belası var: “Konuşurken duygumu emojilere göre bile daha net yansıtabiliyorum, karışıklık yaşamadan birden fazla konuya dair paylaşımda bulunabiliyorum. Kendimi daha iyi ifade edebilmek için defalarca yazıp sildiğim mesajların aksine sözlerimi geri alamadığım için daha akıcı bir iletişim gibi geliyor konuşmak ve varsa iletişim aksaklıklarını anlık fark etme imkânı tanıdığı için gereksiz işlem hacmi de olmuyor.”

Her konudan fobi icat edebiliyoruz ya da korkmaktan korkmak

Eğlenceli bir hadise olarak çalışmaya başladığım ‘telefonla konuşmaktan kaçınma’ konusu internet araştırmamın ilk aşamasında bir fobiye bağlandı; ‘Telefonofobi’. Çalan telefona cevap verme korkusunun sosyal anksiyetenin biçimlerinden biri olabileceği düşünülüyor.

Heidelberg Üniversitesi’de yapılan araştırma, 14-20 yaş aralığındaki gençlerin yüzde 17’sinde ‘telefonda konuşma korkusu’ olduğuna dair bulgular olduğunu söylüyor. Britanya’da 500 ofis çalışanıyla yapılan bir araştırma ise katılımcıların yüzde 62’sinin telefonla konuşmaktan çekindiğini ortaya çıkarmış. Gerekçelerinde ‘telefonda sesinin kötü çıkacağından çekinme’, ‘donup kalmaktan korkma’, ‘nasıl anlaşacağından endişelenme’ gibi sebepler var. Bu durum, kişilerin yüzde 8’inde fobi seviyesinde.

Ancak bu durumun fobi olarak adlandırılması biraz ‘fazla’ gibi gözüküyor. Bu yüzden psikiyatr Dr. İlker Küçükparlak’a danıştım. Küçükparlak “Kaçındığımız her şey fobi olmak zorunda değil. Teknik olarak fobiyle karşılaştığımızda çok yoğun bir huzursuzluk yaşatıyor olmalı. Karşılaşma değil o şeyi düşünmek, hayal etmek bile tahammül etmesi zor bir huzursuzluk uyandırır. Dolayısıyla telefonla konuşma fikri belirince uykuları kaçıyorsa kişinin, ancak böyle bir durumda fobi demek gerekir” diyor.

Küçükparlak, telefonla konuşmaktan kaçınmanın bir fobi olmadığı görüşünde. Fotoğraf: Aytek Erdem

Bu bir hatırlatma zira günümüzde her şeyin korkusu var.

‘Yeni isim icat etmekle ilgili faydacı heves’

Küçükparlak durumu ‘fobi’ yani ‘korku’ olarak nitelemenin kendisini de sorunlu buluyor; “Popüler bilim ve popüler psikoloji yazınında yeni isim icat etmekle ilgili bir heves var. Bu hevesin motivasyonu da ilgi çekici olması. Yazınıza ‘Çağımızın yeni fobisi: Telefobi’ diye bir başlık atarsanız daha çok okunursunuz. Ya da ben böyle bir başlıkla demeç verirsem giderim bu adama başvurayım diyebilir insanlar. Dolayısıyla faydacı motivasyonlarla yeni kategoriler de icat ediliyor. Ama kavramsal açıdan bana saçmalık gibi geliyor” diyor.

‘İnsanla karşılaşmanın endişe yarattığı kişiler telefonla konuşmaktan da kaçınabilir’

Ona göre o ân telefonda konuşmak istememe arzusu insanlar arasında hep var olan bir durumdu ama yoğun erişilebilir zamanda yaşadığımız için göz önüne çıktı.

Küçükparlak’a “İnsan neden telefonla konuşmaktan kaçınır?” diye de sordum, temelinde farklılıklarımızdan bahsediyor. Bazılarımız öyle, bazılarımız böyleyiz… “Herkes kaçınmıyor, zaten kaçınası olanlar evinde misafir etmek, partiye katılmak, âniden birinin hayatına girip çıkması, yolda karşılaşmak gibi durumlardan kaçınan insanlar. Bu gibi kişiler konuşmaktan da kaçınıyorlar, çünkü kontrolü biraz daha güç. Hayatında o an kimin olacağı, kiminle sohbet edeceği, kiminle karşılaşacağını kontrol etme ihtiyacı daha yoğun olan insanlar telefonla konuşmaktan hatta genel olarak konuşmaktan imtina ederler, çünkü konu konuyu açar, bir konuya bir yanıt verirken bir başka soru belirir… Mektup, mail, mesaj böyle değil, yönetilebilir. Kişinin o an içinde bulunduğu duruma yönelik tanıklık barındırmadığı için daha rahat.”

Küçükparlak’ın anlattığı bu dünya, fobi ya da sosyal anksiyeteye daha yakın bir çerçeve. Dünyada konuya bu açıdan bakanlar da var.

‘Duygusal emeği harcamak’ ve kaçınarak korunmak

Onlardan biri terapist Amber Petrozziello. Özellikle pandemi sonrası iletişim kanallarının yük olarak döndüğünü, yeşil tuşa dokunup konuşma yapmayı kabul etmenin ‘modumuzu değiştirmek’ ve ‘duygusal emeği harcamak’ anlamına geldiğini, aramayı reddetmenin ise kolayca bir alışkanlık hâline dönüşebileceğini anlatıyor. ‘Kaçınma’ duygusunun beynimizin kendisini korumak için aldığı bir önlem olduğunu da söylüyor. Yani Küçükparlak’ın da belirttiği gibi her kaçınma, ‘fobi’ olmak zorunda değil.

Duruma uzaktan bakmak: Bana zararı nedir?

Durumun derecesini anlamanın yolu kendimize verdiğimiz zararı anlamaktan geçiyor. Örneğin;

Telefonları yanıtlamamak para kazanabileceğiniz bir iş ya da sosyal/romantik bağlantılarınızı kaybetmenize neden oluyorsa,
İnsanların aramalarına döneceğinizi söyleyip dönmüyorsanız,
İnsanlarla konuşmadığınız için yalnız ve kopuk hissediyorsanız, bu durum sizin için endişe verici bir boyuta ulaşmış olabilir.

Farkındalık her şeyi çözer mi?

Dr. Küçükparlak’ın iletişim çizgimiz konusunda dikkat çektiği önemli bir nokta var: “İnsanlarla ilişkilenmeme ihtiyacımız da var. Yalnız kalmayı, kafa dinlemeyi, bir filme ve ya da kitaba odaklanmayı tercih edebiliriz. Erişilir olmayınca da bunu bir patoloji olarak tariflemek çok sağlıklı gelmiyor bana.” Yani bunun bir korku olup olmadığını düşünmeden önce, neden yaptığınızı fark etmek de önemli.

Konuşmaktan kaçınmanın sonu: Mesaj yağmuru

Sonuçta korku ya da kaçınmanın milyonlarca yılda evrimleşmiş iletişim yeteneklerimizi köreltmesine izin veremeyiz. Hakkımızı yemeyelim, zamanımızın her ânının kıymetli olduğu bir çağda mesajlaşma ‘işimizi görüyor’ da olabilir. Ancak konuşmaktan kaçınmayla baş edemediğimizde bizi bekleyen bir diğer sorun mesajlaşma yağmuru olacak.

Zaten öyle?!-

dediğinizi duyar gibiyim. Whatsapp, dünyada Facebook ve YouTube’dan sonra en çok kullanıcıya sahip üçüncü uygulama. 1.33 milyar aboneli bu çılgınlık bizi birbirimize bağlıyor. Peki bu kadar iletişebiliyor olmak bizi nereye götürecek?

İsterseniz bu konuda konuşabiliriz, ama sadece yazışarak. Kıps…