Hazırlayan: Cevat Kriket

12 Eylül 1980… Cumhuriyet’in yıldırım baskıyla alelacele kotarılan nüshası darbeyi haber veriyor: “Silahlı Kuvvetler yönetime el koydu”, “Parlamento ve hükümet feshedildi”, “Tüm yurtta sıkıyönetim ve sokağa çıkma yasağı kondu.”.

Darbenin bir gazetenin basılma koşulları bakımından münasip olmayan olağanüstü koşulları, diğer sayfalarda ilginç haber ve ilanların varlığını korumasına neden olmuş tabii.

İkinci sayfada Türkiye Sosyalist İşçi Partisi’nin 13 Eylül’de yapmayı umduğu bir kongre toplantısının ilanı var örneğin. Koca puntolarla ‘Özgürlük ve Dayanışma’ yazılmış ki, o saat itibarıyla küfürden beter kavramlar bunlar. Cumhuriyet gazetesinin ekonomi servisinin meşhur işçi/sendika bölümünde grevleri ertelenen işçilerin hükümete eleştirileri var. “Bunalımın yükü işçilerin sırtına yüklenmek isteniyor” deniyor, ki bu da darbe saati itibarıyla idam sehpasına kadar götürebilecek bir söylem! Spor sayfasında ise enteresan bir tesadüf var.

Hıncal Uluç, ‘Ankara’dan notlar’ köşesinde ‘Unutulan Ankara’ başlığını attığı yazısında Ankaragücü’nün küme düşmesi sonrası 19 Mayıs Stadı’nın atıl kaldığını, yetkililerin buraya özen göstermediğini, gazeteciler için fazladan bir telefon bile bulunmadığını söylüyor.

Unutulur mu Ankara?

Evren ve Federasyon Kupası şampiyonu Ankaragücü (Fotoğraf: Depo Photos)

“Enteresan bir tesadüf” diyorum çünkü malum, 12 Eylül yönetiminin futbola yaptığı en bariz müdahale Uluç’un bambaşka bir niyetle dikkati çektiği bu ‘futbolsuz Ankara’ sorununu çözmek adına yapıldı.

Ankaragücü 1980/81 sezonunda 2. Lig’de Göztepe, Sakaryaspor ve Diyarbakırspor’un gerisinde kalsa da Federasyon Kupası’nı kazandığı gerekçesiyle Süper Lig’e yükseltildi. Olağanüstü koşulların gücü elinde bulunduranlara sağladığı keyfiliğin futbol sahalarındaki bu yansıması aslında 12 Eylül’ün futbola yaptığı en etkisiz dokunuşlardan biriydi. Zaten ‘konç teftişi’, ‘uluslararası ve kupa töreni olan maçlara sakalsız çıkma şartı’ ve ‘Türk asıllı yabancı futbolcuların transferine izin verilmesi’ gibi sembolik olmayı aşamayan uygulamaların dışında darbenin futbola esas etkisi başka tarihsel olayların sonucuydu: 24 Ocak 1980 kararları ve 1983 seçimleriyle birlikte Turgut Özal ve ANAP’ın darbenin sivil devamcısı olarak gücü askerlerle paylaşması.

İthalat operasyonu

Pek çok şeyle birlikte 24 Ocak kararlarının da uygulayıcısı olan cunta, ithal ikameci politikaların terk edilmesi, ekonominin liberalizasyonu gibi uygulamaları ANAP’la birlikte daha verimli şekilde hayata geçirdi. Bu süreçte Türkiye’de zenginlerin iş yapma biçimleri de farklılaşmaya başladı. İthalat-ihracat, dünya ekonomisiyle bağın kuvvetlenmesi ve döviz girdisinin artması beraberinde yeni imkânlar ve ayrıcalıklar doğurdu. Artık 50 milyonluk ülkenin zenginlerinin, parasını bastırıp bir şeyi (ya da kimseyi) dışarıdan getirtmesi çok daha kolaydı. Darbeden bir hafta sonra 250 bin nüfuslu İzlanda’ya yenilmesiyle seviyesini ortaya koyan Türkiye’nin ‘dünya futboluyla arayı kapatma’ operasyonu da ithalatla başladı.

‘Batı’ya açılan pencere’ Galatasaray’ın yurtdışı bağlantıları kuvvetli, dönemin gerektirdiği profile uygun genç iş insanlarından oluşan yeni yönetimi önce Tomislav İviç sonra Jupp Derwall gibi iki devi takımın başına getirebildi.

12 Eylül-24 Ocak-Özal döneminin kuvvetlendirdiği zengin gruplarının başında gelen bankerler de özellikle büyük kulüplerin yönetimlerinde ağırlık kazanmaya başladı. Bu dönem aynı zamanda transfer ya da kulübün yatırımları için ‘kredi çekmenin’ literatüre girdiği dönemdi. Bu sayede Galatasaray milyarlık transfer bütçeleriyle Derwall’e çok iyi kadrolar verdi ve 14 yıllık şampiyonluk hasretini dindirmekle kalmadı; 1989’da Şampiyon Kulüpler Kupası’nda yarı final oynamayı dahi başardı.

Bu atılımın bir başka yanı da tesisleşmeydi. Galatasaray’ın Florya’daki modern kabul edilebilecek tesislerinin hizmete girmesi o dönem için ‘devrim’ niteliğindeydi. Derwall’in sadece Galatasaray yönetimiyle değil Özal’la da istişare hâlinde olarak ‘çim saha’ ısrarı, yeni dönemde ülke sathında futbolun kalitesini yükseltecek bir başka adımdı.

Futbol ve siyaset her zamankinden daha içli dışlı

Mustafa Denizli, Fatih Terim ve Jupp Derwall (Fotoğraf: Galatasaray)

1980’lerde Türk futbolu Avrupa kadar hatta Avrupa’dan da fazla para harcayabilme (gurbetçi futbolcular burayı sadece vatan aşkıyla tercih etmiyordu), sınırsızca borçlanabilme olanaklarıyla ülkenin bir numaralı meşgalesi hâline geldi. Dönemin kalkındırdığı sermaye gruplarının bağlantıları 1970’lerde kapanan İstanbul-Anadolu farkını yeniden açtı.

Trabzonspor’un hâkimiyeti yavaş yavaş sona erdi, Galatasaray (ve Beşiktaş) yeniden sahneye başrol oyuncusu olarak çıktı. Tüm bunların ötesinde spor-siyaset ilişkisi çok daha belirgin hâle geldi. Futbol, bir yandan gençleri -siyaset gibi- zararlı uğraşlardan koruyacak, onları ve nüfusun geniş kesimini oyalayacak medyatik bir hadise olarak pompalanırken öte yandan ‘ülkeyi tanıtacağı için’ ayrıcalıklı şekilde desteklenmesi meşru kabul edilen bir sektöre dönüştü.

Aynı yıllarda yetersiz altyapıya rağmen bir ‘ANAP projesi’ olarak tamamen siyasi kaygılarla 3. Lig’in kurulması, dolayısıyla tüm illere ve küçük ilçelere birer profesyonel kulüp bahşedilmesi de işin bir başka boyutunu oluşturdu. Özal, seçim dönemlerinde “ANAP’a oy ver, şampiyon ol” propagandasını açıktan yürütürken bu da beraberinde yepyeni ekonomik ve siyasi rant kapıları açtı.

1980’lerin ikinci yarısında, Kenan Evren’in cumhurbaşkanlığında, 12 Eylül koşullarının askerî unsurlarla koruduğu kaçınılmaz bağlar hem kulüplerde hem spor bürokrasisinde güvenlikçi rejimden izler taşıyan figürlere de yer verilmesini sağladı. Aynı yıllarda Güneydoğu'da yükselen çatışmalar, yeni devlet içi gayriresmî yapılanmaları ve 1990’larla futbolda bu bürokrat tipinin de etkin olmasını beraberinde getirdi.

İşin burası artık başka bir yazının konusu hâline geliyor ama Can Kozanoğlu’nun ‘hayali-gerçek ihracatçılarla polis şeflerinden oluştuğunu’ söylediği kulüp yönetimleri 1980’lerin, bir başka deyişle 12 Eylül-24 Ocak-Özal rejimi günlerinin bir gerçeği olarak bugünkü Türk futbolunun kurucu hikâyesindeki yerini alıyor.