Hazırlayan: Cevat Kriket

4 Eylül 1955’te tarihin ilk Avrupa Kupası maçı için Lizbon’a giden Partizan’ın futbolcuları kentte büyük bir heyecana yol açmıştı. II. Dünya Savaşı’ndan 10 yıl sonra sosyalist bir ülkeden giden insanlar, Salazar’ın kapitalist, milliyetçi, muhafazakâr rejiminin başkentinde geziniyordu. Kimi anlatılara göre Lizbonlular, Yugoslav futbolculara uzaydan gelmiş insanlar gibi bakıyordu. Bir başka bakış açısına göre ise bu sahne, Avrupa’da yeni bir dönemin başladığının işaretiydi.

Partizan - Sporting Lizbon maçı

Savaşın ardından kalıcı olması umulan barışın hüküm sürdüğü kıtada gelişen ulaşım teknolojisi ve iletişim imkânları, Fransız gazeteci Gabriel Hanot’ya kulüplerarası Avrupa Kupaları düzenleme fikrini vermiş ve bunun hayata geçirilebileceği hızlıca kanıtlanmıştı. Lizbon’daki o ilk maç 3-3 sona erdi, turu Belgrad’da 5-2 kazanan Partizan geçti, bir sonraki turda Partizan’ı eleyen Real Madrid ise mevsim sonunda kupayı kazanan takımdı. Şampiyon Kulüpler Kupası ya da ‘Kupa 1’ uzun yıllar bu formatta devam etti.

‘Süper Lig’ fikrinin doğuşu

Ancak futbolun ticarileşmesiyle, profesyonelliğin güçlenmesi dolayısıyla futbolcuların da gelişmesiyle farklı fikirler de ortaya çıkmaya başladı. 1968’de UEFA Genel Sekreteri Hans Bangerter’in ortaya attığı Şampiyon Kulüpler Kupası ve Kupa Galipleri Kupası yerine tek bir şampiyona fikri, bugünkü ‘Devler Ligi’ne giden yolun ilk habercisiydi. ‘70’ler ve ‘80’lerin başında büyük kulüplerin aklını sürekli çelen bu fikir 1987’de AC Milan’ın sahibi Silvio Berlusconi’nin öncülüğünde bir ‘Avrupa Süper Ligi’ oluşturma hedefiyle yeniden gündeme taşındı. Berlusconi’nin dönemin UEFA Başkanı Jacques Georges’a sunduğu proje, Şampiyon Kulüpler Kupası’nın klasik eleme formatını ‘çağdışı’ ilan ediyor ve kendi önerilerinin hem televizyon başta olmak üzere gelirleri hem de turnuvanın popülaritesini artıracağını öne sürüyordu. UEFA ise kendi tabiiyetinde olan ulusal liglerin önemini azaltacak, büyük kulüpleri ise UEFA’dan dahi daha güçlü hâle getirebilecek, nihayetinde Avrupa futbolunun ‘Amerikanlaştırılması’ olarak tanımlanan bu lig formatına soğuk baktı. Ancak temel güdüsü kendini korumak olduğu için dahiyane bir orta yol buldu: Şampiyonlar Ligi.

‘Die Meister, Die Besten…’

Yalnızca lig şampiyonlarının katılabildiği, ilk kez 1992/93 sezonunda uygulanan formatla, iki eleme turunun ardından sekiz takım iki grupta mücadele ediyor, grup liderleri kupa için finalde karşılaşıyordu. Marsilya’nın tarihindeki ilk Avrupa Kupası şampiyonluğunu kazanmasıyla sonuçlanan turnuva, kulübün ligde şike yaptığının ortaya çıkmasıyla gölgelendi.

Galatasaray'ın Barcelona'yı 1994 yılında 2-1 mağlup ettiği maçın ilk 11'i . (Fotoğraf: Depo Photos)

Bir sonraki sezon Türkiye açısından da bir dönüm noktasıydı çünkü Galatasaray, Manchester United’ı eleyerek Şampiyonlar Ligi’ne katılan ilk Türk takımı olmayı başardı. Bu sonuç, Türk futbol kamuoyunun ‘Kupa 1’in değişen ekonomik gücüyle tanışmasına vesile oldu. O dönem 2 milyon İsviçre Frangı yani 25 milyar lira olan ayakbastı parası başta olmak üzere TV, reklam ve hasılat gelirleriyle 200 milyar liraya yakın bir gelir Galatasaray’ın oldu. Buna Tansu Çiller’in ‘10 milyar liralık teşvik primi’ de dahildi. Galatasaray’ı medyanın deyimiyle ‘Avrupa’nın milyarderler kulübü’ne sokan Şampiyonlar Ligi’nin bu ekonomik etkisi bir yandan kulüpler arasında güç farkını büyüten bir özellik taşıyordu.

‘90’lar aynı zamanda futbolda ticarileşmenin daha önce görülmemiş boyutta ivmelendiği, Premier Lig’in bu alanda Şampiyonlar Ligi’yle birlikte öncü rol üstlendiği bir dönemdi. (Oyunculara serbest dolaşım hakkı sağlayan Bosman Kuralı da bu sürecin bir başka kritik faktörü) Stadyumlar yenilendi, gelirler arttı, esas aktör ise televizyon yayın anlaşmalarıydı. Pastanın var olandan onlarca kat daha büyüyeceği fark edildiğinde Şampiyonlar Ligi’nin mevcut formatı da Berlusconi’nin ifadesiyle bir kez daha ‘çağdışı’ kaldı. 1994/95’te dörder takımdan oluşan dört gruba, bahar aylarını dolduracak çeyrek finaller-yarı finaller ve final eşlik etti. 1997/98’de turnuvayı ‘Devler Ligi’ne dönüştüren ilk adım atıldı ve takım sayısı 24’e çıkarken ilk kez sekiz ülkeden lig ikincilerinin de şampiyonaya katılmasına izin verildi. Yerel federasyon kupalarının önemini yitirmesine paralel, geçmişin Kupa 2’si olan Kupa Galipleri Kupası, 1998/99’da miadını doldurdu. 1999/2000’de takım sayısı 32’ye, grup sayısı sekize çıktı. Şampiyonlara 15 lig ikincisi, altı lig üçüncüsü, dört lig dördüncüsü eşlik edecek, grupta üçüncü olan takım yoluna UEFA Kupası’nda devam edebilecekti. Nitekim Galatasaray, bu yolu takip ederek kupayı kazandı ve bu anlamda da bir ilke imza attı.

Avrupa futbolunda kaçınılmaz sona doğru

Bayern Münih'in kazandığı 2001'deki finalin ardından Samuel Kuffour, kupayı öpüyor. (Fotoğraf: Depo Photos)

Şampiyonlar Ligi’nin 21. yüzyıldaki serüveni de bu trendi devam ettiriyor. Avrupa’nın büyük liglerinin takımları gelirler bakımından, kıtanın geri kalanını sollarken Şampiyonlar Ligi’nde de hem katılım hem de ödül paraları anlamında daha ayrıcalıklı bir konum elde ediyorlar. Stefan Szymanski, 2007 tarihli ‘Avrupa futbolunun geleceği’ başlıklı makalesinde 1967-1996 arasındaki 30 yılda Avrupa kupalarında yarı finalistlerin yalnızca yüzde 43’ünün ‘büyük beşli’ olarak tanımlanan İngiltere, Almanya, İtalya, Fransa ve İspanya’dan geldiğine dikkati çekiyordu. 1992 öncesi dönemde Avrupa futbolu Kupa 1’de bu beş ülke dışında Benfica, Celtic, Feyenoord, Ajax, Steaua Bükreş, Kızılyıldız gibi şampiyonlar çıkarabilmişti. Şampiyonlar Ligi formatında ise Porto dışında buna uyan bir şampiyon çıkmadığı gibi yarı finale kalabilen takımlar da sadece 2005’te PSV ve 2019’da Ajax oldu.

Eski UEFA Başkanı Lennart Johannson, Şampiyonlar Ligi’ni, ‘Avrupa genelinde varsıllarla yoksullar arasında eşitsiz bir mücadele ortamı yaratan bir canavar’ olarak tanımlamış ancak aynı zamanda bunun ‘harika bir turnuva’ olduğunu da sözlerine eklemişti. Bu kendisine hiç şans tanımayan takımları dahi heyecanlandıran ‘harika canavar’ Avrupa futbolunun köşebaşlarını tutan ‘en zenginler’ tarafından bugünlerde de ‘çağdışı’ olarak tanımlanıyor. 2021’de patlak veren ama hem UEFA’nın hem de kıta genelinde taraftarların sert tepkisiyle geri çekilen ‘Avrupa Süper Ligi’ girişimi, futbolu bir avuç kulüp adına daha kârlı ama geri kalanlar için daha zorlu ve ulaşılmaz kılma niyetinin sona ermediğini gösterdi. UEFA’nın gelecek yıldan itibaren yürürlüğe sokacağı yeni Şampiyonlar Ligi formatı da bir kez daha bu eğilimler arasında, zenginleri kayırarak orta yol bulmaya çalışan bir başka deneme olarak kayıtlara geçecek.

Lazio kalecisi Provedel, dünkü maçta takımına beraberliği getiren golü 90+5. dakikada kaydetti. (Fotoğraf: Depo Photos)

Yeni formatla birlikte 32 takımın 8 gruba serpiştirildiği sistem tarih oluyor. 2024/25’ten itibaren takım sayısı 36’ya çıkıyor, gruplar ortadan kalkıyor, her takımın 8’er maç yapacağı bir lig oluşturuluyor. İlk 8 doğrudan son 16 turuna katılıyor, 9-24. sıralar arasındaki takımlar son 16 turuna kalabilmek için play-off oynuyor. Geri kalan takımlarsa Avrupa mücadelesinden eleniyor. Bu format maç sayısını artırıyor ve özellikle büyük futbol ülkelerinin zengin kulüpleri için birbirleriyle daha fazla oynadıkları, rekabetin daha sert olduğu, dolayısıyla televizyon gelirinin de arttığı daha kârlı yeni bir mecra yaratıyor.

1992’den beri adım adım gidilen yol belli. Nihayetinde herkes Berlusconi’nin dediğine gelecek, futbol kapitalizminin çarkları radikal bir müdahale olmadıkça tekeller yaratmaya devam edecek ve Syzmanski’nin deyimiyle ‘Avrupa futbolunun Amerikanlaşması’, Avrupa Süper Ligi’nin kapalı bir lig olarak yerleşmesiyle kurumsallaşacak. Bu yıl, bildiğimiz hâliyle Şampiyonlar Ligi’nin son yılı olabilir ama 2030’lara gelindiğinde çok daha elitist bir formata hazır olalım.