Hazırlayan: Cevat Kriket

Kareem Abdul-Jabbar (o zamanki adıyla Lew Alcindor), 1969’da UCLA ile üst üste üçüncü NCAA şampiyonluğunu kutlarken dünyanın en meşhur basketbolcuları arasındaydı. Henüz 22 yaşındaydı ve inanılmaz bir şöhreti vardı ama kendi ifadesiyle ‘cebi delik pantolonla’ geziyordu. Çünkü NCAA kuralları gereği UCLA’den aldığı eğitim bursu dışında basketboldan para kazanması yasaktı. O dönem NCAA ve kutsal ittifak hâlinde olduğu ‘küçük kardeş’ NBA öyle bir tezgâh kurmuştu ki basketbolcu adaylarının üniversite eğitimlerinde dört yılı geride bırakmadan profesyonel olup NBA seçmelerine katılma hakkı da yoktu.

Wilt Chamberlain gibi bazı isimler, mezuniyetlerini erteleme pahasına okulu üçüncü yılın ardından bırakıyor, dördüncü yılda biraz para kazanabileceği Harlem Globetrotters gibi ‘sirk’lerin yolunu tutuyordu. Bu dört yıllık zorunlu hizmet düzeni, NCAA’i bedava emek üzerinde yükselen büyük bir imparatorluğa çevirirken o dönemde popülaritesi NCAA ile yarışamayan ama profesyonel basketbolda kısa süreli kimi denemeler dışında tekel konumunu koruyan NBA’i de besliyordu.

NBA'de Utah Jazz forması giyen Ömer Faruk Yurtseven de bir dönem NCAA'de oynamıştı. (Fotoğraf: Spencer Lee / Depo Photos)

‘Dünyanın en meşhur yoksulları’

Kareem gibileri ‘dünyanın en meşhur yoksulları’na çeviren bu düzen, özellikle ABA’in ‘70’lerin başında NBA’in tekel statüsünü tehdit etmesiyle hafifledi. Oyuncular artık ‘dört yıllık zorunlu hizmet’ dayatmasından kurtulmanın bir yolunu bulmuşlardı. Düzenin değişmesinin yolunu açan isimlerden Spencer Haywood, 1969’da ABA ekibi Denver Rockets’la sözleşme imzalayarak bu trendi başlatanlardandı. Haywood, 1970’te NBA’de Seattle Supersonics’le anlaşmış ve sahaya çıkabilmesi için NBA’e onun adıyla ‘antitekel davası’ açılmıştı.

Uzun süre medya tarafından hor görülüp bir suçlu gibi hedef gösterilmesine, deplasmanlarda adına ‘yasadışı oyuncu’ anonsları geçilmesine rağmen kazanan o ve ardından gelecek gençler oldu. Dört yıllık dayatmanın sonunu koca elleri nedeniyle ‘çok iyi bir pamuk toplayıcısı’ olacağı düşünülen ama bu beklentileri de aşarak bir basketbol yıldızına dönüşen Güneyli köle torunu Haywood getirmişti. “Devrimci bir dönemdi. Ben büyük bir devrimci değildim ama annemi düşünmek zorundaydım. O hâlâ günde 2 dolara pamuk topluyordu” sözleri bu oyuncular için bunun nasıl bir kazanım olduğunu çok iyi anlatıyor.

Modern çiftlik sistemi

NCAA’den profesyonel basketbola geçiş için şartlar yıllar geçtikçe, sporcuların sesi daha gür çıktıkça değişti. Kobe Bryant, Kevin Garnett, LeBron James gibi kolej sistemine adım atmadan profesyonel olan nice yıldıza tanıklık ettik. Yine de çoğunluk sistemin içinde kaldı ve bir yıllığına da olsa NCAA’de boy gösterdi. Bu süreçte NCAA, bazı imtiyazlarını kaybetse de milyarlarca dolarlık bir endüstri olarak semirdi de semirdi. Esas gelirini Amerikan futbolu ve basketboldan sağlayan kurum, sadece eğitim bursu karşılığında çoğu siyah olağanüstü genç yeteneğin emeğine bedava kondu.

Araştırmalar, günümüzde bu bedava emek üzerinden yıllık yaklaşık 1.4 milyar dolar kazanıldığını ortaya koyuyor. Emek gücünün ezici oranda siyahlar üzerinden bedava sağlanıyor olması da ister istemez araştırmacılara ABD kapitalizminin bir numaralı manivelası kölelik yıllarının ‘çiftlik sistemi’yle (plantasyon) bağ kurduruyor. Bu yüzden NCAA’i ‘modern çiftlik sistemi’ olarak anan akademik çalışmaların sayısı artıyor. 2021’de Creighton Bluejays koçu Gregg McDermott’ın bir mağlubiyet sonrası oyuncularına yine kölelik yıllarına gönderme yaparak söylediği “Herkesin çiftlikte kalması lazım. Kimse çiftliği terk edemez” sözü bu benzetmenin sadece sömürülenler tarafından yapılmadığını, hâkim beyazların da bilinçaltında yaşadığını kanıtlıyordu. McDermott’ın ‘gafı’ takım içinde büyük tepki uyandırmış, oyuncular maça çıkmama kararı almış ve koçun sonradan reddedilen istifası ortamı ancak yumuşatabilmişti.

Fotoğraf: Francisco Lerma / Unsplash

NCAA’de artık çok daha açık bir şekilde karşı çıkılan bu modern kölelik düzeni birkaç yıldır çatırdıyor. LeBron James gibi NBA yıldızlarının dahi yüksek perdeden eleştirdiği sistemde, oyuncuların imaj hakları üzerinden para kazanabilmesinin yolunu açan NIL değişikliğiyle bir gedik açıldı. Ancak yine de bu, üniversiteler tarafından yani oyuncuların emeği üzerinden para kazanan birincil kurumlar tarafından ödenen bir para değil. Oradaki sömürü ilişkisi dokunulmaz kalmayı sürdürüyor. Bunu değiştirmenin yolu haftada 40 saatin üzerinde bir iş yüküyle aslında tam zamanlı sporcu olan ama bu ilişkiyi perdeleyen ‘öğrenci-atlet’ gibi garabet bir tanımla anılanların aynı zamanda ‘çalışan’ olduğunun kabulüyle mümkün. Bir Ivy League okulu olan Dartmouth’ta basketbol takımı oyuncuları tarafından başlatılan sendikalaşma çalışması bu yüzden mücadelenin geleceği bakımından kritik öneme sahip.

2023’te yapılan bir anket, sporcuların yüzde 62’sinin sendikalaşmayı, ABD’lilerin ise yüzde 67’sinin kolej sporcularına ‘bir şekilde maaş’ ödenmesini desteklediğini ortaya koyuyor.

Öğrencilere maaş yerine sağlanan ‘eğitim bursu’nun yeterince cömert bir karşılık olduğu iddiaları da var elbette. Ancak herkes biliyor ki, çarkın dönmesini sağlayan profesyonel basketbolcu adayları için ‘idare edecekleri’, not ortalamasını tutturabilecekleri bölümler ayarlanıyor. Zaten tüm fakülte onların asli işinin basketbol takımıyla olduğunu biliyor ve buna göre davranıyor. ‘Sözde’ eğitimini aldıkları bölüm, basketbol kariyerleri sonrası onlara pek de bir şey sağlayamıyor. İşin bir de sakatlık riski boyutu var tabii. Kolej takımında bedavaya, güvencesiz şekilde ‘çalışan’ öğrenci-atletler ağır sakatlıklar geçirirlerse üniversite, bunun oyuncuların profesyonel kariyerlerine vereceği zarardan sorumlu tutulamıyor. Olan başlamadan biten ya da hiçbir zaman potansiyeline ulaşamayan kariyerlere oluyor.

Tüm bunlar milyar dolarlık NCAA endüstrisinin artık kazançtan oyunculara da payını vermesi gerektiği fikrini perçinliyor.

Şovu, endüstriyi, parayı döndüren oyuncuların bu devasa gücü onların üretimlerinden ileri geliyor ve bu gücü kendi lehlerine kullanabilmelerinin yolu da bu iş ilişkisindeki gerçek rollerinin yani ‘emekçi’ konumunun kabul edilmesinden geçiyor. Bu yüzden Dartmouth’la açılan ve bir süre daha itirazlarla, mahkemelerle devam etmesi beklenen uzun ve engebeli sendikalaşma yolu ‘köle çiftliğini’ dönüştürmenin tek yolu olarak görülüyor.