Hazırlayan: Aslı Uluşahin

İlhan İrem, 28 Temmuz günü 67 yaşında hayatını kaybetti ya da bir başka deyişle, ömrünü adadığı ışık ve sevgiye kavuştu.

İrem, 1955 yılında Bursa’da dünyaya geldi. Çocukluk yılları, kendi deyimiyle ‘olağanüstü bir düş, sonsuz bir özgürlük’le geçti. ‘Birleşsin Bütün Eller’ adlı ilk bestesini, 17 yaşında, 1972 yılında yaptı. Arap-İsrail savaşının etkisiyle yapılan şarkı bir barış çağrısıydı: “Bir dünya olsun ki barışta / Sevgiyle aşkla dolu / Bir dünya olsun ki insanları / Hepsi birer melekten / Her tarafı çiçeklik / En yüce duygu kardeşlik / Çağlayan pınarlarda / Fışkıran hep mutluluk.”

Bu ilk şarkıda sanki tüm hayatının özü gizliydi: Aşka özlem, barış ve kardeşlik isteğiyle ortaya konan toplumsal duyarlılık, ‘melekler’ sözüyle kendini belli eden mistik bakış ve doğa sevgisi.

Profesyonel müzik kariyerine adım atmak için İstanbul’a giderken babası onu “Kendin gideceksin, zafer de yenilgi de senin olacak” sözleriyle uğurlamıştı ve ilk yolculuk hüsranla sonuçlandı. ‘Birleşsin Bütün Eller / Bazen Neşe Bazen Keder’ adlı ilk 45’liği, yapımcısı Antuan Şoriz’in aktardığına göre yalnızca 96 adet sattı. 1973’te yayımlanan ‘Yazık Oldu Yarınlara / Haydi Sil Gözlerini’ adlı ikinci 45’liği, onu bugün de azalmayan üne kavuşturdu. ‘Haydi Sil Gözlerini’ nakaratındaki ‘Boşver arkadaş’ sözleriyle kuşaktan kuşağa aktarıldı.

Mistik dünyaya ilk adım

70’ler boyunca İlhan İrem, ‘kent kökenli şarkıcının bireysel aşk acılarını anlattığı’ şarkılarıyla popüler müziğin zirvesine oturdu. 1975 tarihli ‘Anlasana’ şarkısının ise onun için ayrı bir yeri vardı. Bu şarkıyla ‘genç odasından çıkıp kainata yöneldi’. Şarkının ve değişimin hikâyesini, müzik yazarı Murat Meriç, ‘Hayat Dudaklarda Mey’ kitabında onun sözleriyle aktarmıştı:

“Bursa’da Burgaz adlı sayfiye köyünde yazlıktaydık. Orada benliğimdeki değişimlerin başlangıcı olarak anımsadığım bir haberci rüya gördüm. Uyandım ve sabaha karşı gitarı da yanıma alarak rüyamda bana tarif edilen Kireçocağı sahillerine gittim. Orada detaylarını anlatamayacağım tarifsiz duygularla günün ilk ışıklarına kadar ‘Anlasana’yı besteledim. Çok rüzgârlı bir sabaha karşıydı, yıldız poyraz vardı ve sanki o dalgaların köpükleri satır satır bana sözleri ve melodileri taşıyordu. Böylesine çok değişik, daha öncesinde yaşamadığım bir yıkanmışlık duygusu içindeydim. Günün ilk ışıkları doğduğunda şarkı her şeyiyle tamamlanmıştı ve anlaşılmaz bir şekilde o dalgalar ve hava duruldu. Ben inanılmaz bir doğum sonrası heyecanıyla eve döndüm.”

Değişen Türkiye’ye ağıt

Ses dergisi 8 Şubat 1975 sayısı kapağı (Depo Photos)

1979 yılında ‘Bir Yıldız’ şarkısıyla Eurovision’da sahneye çıkmayı umarken askere alındı, 80 darbesine askerde yakalandı. Doğuda yaptığı askerlik onu daha önce tanımadığı Anadolu’yla buluşturdu, darbenin etkileri de politik dünya görüşüyle. Müziğinde artık yöresel olanla evrenseli buluşturmak istiyor, aynı zamanda hayata daha toplumcu bir pencereden bakıyordu. Askerde yaptığı besteler ‘Bezgin’ albümünde bir araya geldi. Şarkıların adları ruh halinin yansımasıydı: ‘Çöküntü’, ‘Yorgun Argın’, ‘Ölmüş İçimde Hasret’ ve ‘Olanlar Olmuş’. ‘Yemyeşil Bir Deniz’de bile boğulduğunu söylüyordu.

9.5 dakikalık ‘Olanlar Olmuş’ta, şarkının video klibine yansıyan ‘Düşünen Adam’ heykeliyle cisimleşmiş hayal kırıklığı anlatılıyordu. Müziği ve sözleriyle, 12 Eylül’de darbe almış Türkiye’ye bir ağıttı: “Giderken bıraktığım / Gülüşler bakış olmuş / Kahkahalar buralarda / Özlenen yakış olmuş / Ben mi gülmüyorum tanrım? / İnsanlar mı somurtmuş? / Görmeyeli buralara / Olanlar olmuş.”

Şarkı, İlhan İrem için başka bir anlam da taşıyordu: “’Olanlar Olmuş’ adlı bu şarkımla, 80’li yıllarda, çok uzun yıllar içinde bulunacağım mistik ve metafizik dünyanın içine girmiştim.”

Işık ve sevgiyle…

İrem 1980-1987 yılları arasını inzivada ve bu mistik dünyada geçirdi: “Kalın perdeleri sıkı sıkıya örtülü Tarabya’daki evinde bugünkü İlhan’ı oluşturan uzun yalnızlıklar yaşadı. Kendi içine, iç uzaylarına derin yolculuklar yapmayı öğrendi. Bu kapanış, 70’lerin şarkılarındaki iyileşmez hüzünden mistik huzura, metafiziğe uzanan bir serüven başlattı.”

Serüvenin meyvesi ‘Pencere… Köprü.. Ve Ötesi’ adlı öykü ve öyküden bestelenen şarkılardan oluşan albüm üçlemesiydi. ‘Pencere… Köprü.. Ve Ötesi’ sonrasında, Nuri Kurtcebe tarafından çizgi romana uyarlandı. ‘İrem Bağı’nın kurulduğu, ‘ışık ve sevgiyle’ örülü, kimilerine göre bir tür tarikat olan cemiyet, bu dönemde ortaya çıktı. Bundan böyle konserleri, takipçileri için bir ayindi.

Pop’un dışında politikanın içinde

İlhan İrem popüler kültürden koptu ama politik gündeme yakındı. 1989 yılında Eskişehir’deki cezaevinden Aydın’a sevk edilirken öldürülen tutuklular için düzenlenen ‘İnsan Hakları – Yarın Değil Şimdi’ konserine katıldı. Aynı yıl yayımlanan ‘Uçun Kuşlar Uçun’ albümü için ‘Blues for Molla’ adında bir şarkı yaptı. Kültür Bakanlığı’nca sansürlenen ve kasete alınmayan eserde, ‘irticanın tırmanışı’ eleştiriliyordu: “Birisi kitap yazmış / Ötekisi fetva vermiş / Şeriat öyle dermiş / Öldürür kesermiş / Ağır ol molla diye gülüyoruz / Çağların içinde çağdışı bir dünya / Işık sıkıntısı çekiyoruz.”

İlhan İrem, başta Cumhuriyet gazetesi olmak üzere farklı yayınlara politik görüşlerini aktaran yazılar yazdı. ‘Blues for Molla’dan 10 yıl sonra, 1999 tarihli yazısı nedeniyle Gülen Cemaati’nin lideri Fethullah Gülen’le davalık oldu. ‘Fetuş’ diye hitap ettiği Gülen’e yazdığı açık mektup şöyle bitiyordu: “Türkiye Cumhuriyeti’nin, Kemalist devrimlerin sarsılmaz bekçileri olarak, seni bu coğrafyada bekliyoruz. Gel de içten pazarlıklı hayallerinin hiçbir zaman gerçekleşmeyeceğini yakından gör!”

Şarkılar üretmeye devam eden, resim yapıp sergiler açan İlhan İrem, 90’larda ardı ardına kitaplar da yayımladı. ‘Katastrof’ adlı ilk şiir kitabı 1990 yılında basıldı. ‘Delirium’ adlı ikinci deneme kitabı 1994’te.

Doğa sevgisi ve doğa mücadelesi

Fotoğraf: Bir Baba Indie

İlhan İrem’in şarkılarında doğa, olağan ve tabii bir akışla her zaman kendine yer edindi. 78 yapımı ‘Ayrılık Akşamı’nda sevgilinin sesi ‘sazlıklardan havalanan bir ördek gibiydi’. ‘Yeni Bir Şarkı’da sevgi, ‘engin bir denizin dalgaları’ ya da ‘güneşli bir sahil’di. ‘İlhan-ı Aşk’ta ise (1992): “Bahar çiçeklerini sunar gözünün bahçelerine / Yaz sıcak bir dokunuştur vücudunda / Güz gelir dünya buruşur mu ne? / Karlar yağar başına kışın.”

İncelendiğinde daha nice örneğe rastlanır böyle.

İlhan İrem, 2011 tarihli bir söyleşide “Çevre, kültür, tarih katliamlarına seyirci kalan herkes suç ortağıdır” diyor ve mücadele edenleri selamlıyordu: “Dünyanın her yöresinde toprakları kirletilen, sağlıkları hiçlenen insanların siyanürlü madenlere, HES’lere direnişleri büyük anlam kazanıyor. Egemenler planlarına direnen o insanlara her türlü zulmü yapacak, karaları çalacaktır şüphesiz. Buna rağmen, Anadolu’da sadece insanca yaşamak için madenlere, hidroelektrik santrallerine karşı topraklarını, ağaçlarını, tarihlerini koruyan bir kuvva ruhunun hâlâ soluk aldığını görmek umutlarımı diri tutuyor.”

İlhan İrem’e veda

‘Pencere… Köprü.. Ve Ötesi’nde’, “Öteki ufuklara karışmış bir mavilikte gizemli bir ülke vardı. Doğanların… Ölümlerin… Varlıkların ve yoklukların kalbiydi burası”. İlhan İrem artık o gizemli mavi ülkede.

Son sözler Murat Meriç’in ‘İlhan İrem’e kişisel veda’sından:

“İlhan İrem bedenen aramızdan ayrıldı belki ama fikirleri, cümleleri, sözleri, şarkıları hep yanımızda olacak. Olmadık zamanlarda yine onun şarkılarına sarılacak, hep birlikte onun şarkılarını söyleyerek birleşeceğiz ya da onun gibi söylersek, ‘bir’leşeceğiz. Bugün ardından tek bir kötü söz söylenmiyorsa, söylenemiyorsa, büyüklüğünden. Her şey bir yana, büyük bir ozanı, önemli bir aydını, eğilip bükülmeyen ve hep kendi yolunda ilerleyen bir insanı kaybettik. Yalnızlaştık, eksildik.”

Murat Meriç’in Kapsül için kaleme aldığı ‘İlhan İrem’e kişisel bir veda’ başlıklı yazısının tamamını buradan okuyabilirsiniz.

Kapak fotoğrafı: İrem’in 2017’de verdiği konserden… (Depo Photos)