Sayı: 151 - Ortalama okuma süresi: 5 dakika (1.512 kelime)

Fernando Pessoa portresi: Olasılıklara yazılan şiirler

Zeynep Şölen Yıldız

Sevgili Anneme

Buradayım, Portekiz’de,

Doğduğum topraklarda.

Ne kadar sevsem de onu,

Ondan daha çok seviyorum seni.

Fotoğraf: Lost In Lisbon

Fernando Pessoa, Lizbon’daki bu opera binasına bakan evlerin birinde büyümüş, 5 yaşına dek.

Beş yaşında babasını kaybeden Pessoa, annesi ve annesinin eşiyle birlikte Durban’a taşınır, upuzun okyanus şeridiyle Afrika’nın en kalabalık şehirlerinden birine. Yukarıdaki onun ilk şiiri, 7 yaşında, henüz hiç de ayrılmadığı annesine, daha doğrusu annesiyle taşınmak yerine Lizbon’da kalma olasılığına yazdığı şiir. 

Pessoa gibi melankolik bir ruhun olasılıklara çekilmeye 7 yaşında, eli kalem tutar tutmaz başlamasına şaşırmamak gerek. O zamanlarda bir de, ‘Le Chevalier de Pas’ adlı Fransız bir mektup arkadaşı hayal edip, onunla yazışmaya başlamış Pessoa.

Sonra zamanla kalabalıklaşacak ‘kişi’lerinden ilki Le Chevalier olmuş. Onun nasıl birine benzediğini hayal edip etmediğini düşünüyorum, nasıl bir masanın başına geçip Pessoa’ya uzun uzun cevaplar yazdığını. Belki o zaman başlamıştı, “Tam olarak bu kişi olma olasılığım neydi, başka kim olabilirdim?” diye sormaya başlamaya.

Pessoa ile benim melankolik ruhum ne zaman tanıştı diye baktığımdaysa yıllar yıllar önce onunla ilk ‘Uzaklıklar, Eski Denizler’ ile şiirleriyle tanıştığımı, sonra onu okuduğumu söylediğimde bana ‘Huzursuzluğun Kitabı’nı da öneren Kaan Koç’un cümlesini hatırlıyorum: “Pessoa büyük bir ruh”.

Heyecanla aldığım ve sonra yıllar boyu baş ucumdan ayırmadığım ‘Huzursuzluğun Kitabı’nda henüz 50. sayfaya gelmeden altını çizdiğim şu cümleyi göndermişim ben de ona, “Samimiyetle, sabırla akıl yürüterek teoriler kursak ve bunu yalnızca, hemen çürütmek üzere yapsak -edimlerimizi, onları mahkûm eden kuramlarla doğrulasak- hayatta kendimize bir yol çizsek, sonra da o yolun tam tersine gitsek. Yapılmadık şey bırakmasak, olmadığımız, olduğumuzu iddia etmediğimiz, başkalarının da olduğumuzu hayal etmesini de istemediğimiz bir şeyin bütün hallerini kuşansak”. 

Yani yine olasılıklar üzerine düşünürken bulmuşum Pessoa’yı, kendime “Ben başka kim olabilirim?” diye sormaya başlamışken.

Fotoğraf: The NYT

Uzun adı, Fernando Antonio Nogueira Pessoa (Ya da Alberto Caeiro, Ricardo Reis, Alvaro de Campos, Bernardo Soares veya Antonio Mora). Pessoa, ‘Persona’ demek, yani kişi, biri. Soyisminin, onun zihin dünyası, ‘kim’ olduğu, kim olabileceğini yıllar boyu düşünmesi ve zihnindeki olasılıkların her biri için yarattığı kimlikleri üzerine olası etkisini düşünmeden edemiyorum.

Çocukluktan başlayarak yarattığı, ileriki zamanlarda yazar kimliklerine de dönüşen hayali karakterler (onlar kimdir, ‘ben’ mi, başka biri mi?) üzerine arkadaşı Adolfo Casais Monteiro’ya yazdığı bir mektupta şöyle diyor: “...Onlar mı yoktu, yoksa olmayan ben miydim, iyi anlamış değilim”. 

Ben ekliyorum, zaten nasıl anlaşılır bu? Toplamda 136 kişi imiş Pessoa, hepsi farklı yaşam öykülerine, farklı tarzlara sahip 136 (bu sayı konusunda farklı görüşler var) başka kişi, Pessoa’nın “Heteronim” dediği. ‘Heteronim’ bir yazarın farklı bir kişiliğe, üsluba veya tarza bürünerek yazdığı eserleri tanımlıyor. Ona göre, ‘hayata ayak uydurmamızın tek yolu, kendi kendimizle uyumsuz olmak’ ve belki de içimizde birbirinden uyumsuz bu onlarca kişiyi ciddiye alarak var etmek, onlara inanmak, onları görmek ve yaşasınlar diye bir sahne vermek.

Büyüdüğü şehir olan Durban üzerine sonraları hiç şiir yazmamış olmasını (pencereden gördüğü uçsuz bucaksız Afrika manzarasından bahsettiği bir dizecik hariç), oraların Pessoa üzerinde pek de bir etki bırakmamış olabileceği şeklinde yorumlanmasına; sayfalar boyunca ruhunu kazıyan birinin içinden, babasının ve kardeşinin yasının ardından gittiği, okula başladığı, büyüdüğü bu yerin izlerini çıkarmamış olmasına ikna olamıyorum. 

Onu çıkarmış, ancak edebiyatında açık etmemiş olmasını ise aksine, Durban’ın onun ruhunda bıraktığı derin izlere yoruyorum. Sonra Lizbon’a dönüyor ve bir daha oradan ayrılmıyor Pessoa.

İlk şiiri de bu en sevdiği yer olan Lizbon’da yayımlanıyor. 1918’de İngilizce şiirlerinden oluşan iki küçük kitabı, 1921’de iki kitabını daha kendi imkânları, kendi çabaları ile yayınlatıyor ve İngiliz dergilerinden övgüler alıyor. Lizbon’da, hiçbir zaman kendine ait olmayan evlerin kiralık ve sık sık değiştirdiği odalarında yaşıyor ve yaşamını İngilizce ve Fransızca iş mektupları yazarak kazanıyor. 

'How Fernando Pessoa Saved Portugal' (2018)

Hakkında yazılan tüm yazılarda, “Çok az arkadaşı vardı, az kişiyle konuşurdu, genellikle yalnızdı” yazıyor. Dışarıdaki insanlardan çok, iç dünyasının kalabalıklığının ona yetiyor olabileceğini düşünüyorum, kendi yarattığı veya bir zamanlar yaşayıp şimdi hayatta olmayan kişilerle olan bağının. Bunlardan biri de Edgar Allan Poe. Pessoa’nın şiirinde kolaylıkla tahmin edebileceğimiz üzere en büyük etkisi olan kişi. Araştırmacılar, özellikle Poe’nun ‘Yazmanın Felsefesi’ yazısının Pessoa üzerinde önemli bir etkisi olduğunu vurguluyorlar. Bu yazıda Poe, iyi yazarların neden iyi yazdıkları sorusunu kendi yöntemleri ve kendi pratiği bağlamında açıklıyor.

Kendisinin de ürün verdiği edebî türler arasında bu kitabında en çok şiir üzerinde duruyor ve yazılan her edebî metnin bir tasarı ürünü olarak baştan sona inşa edildiğini söylüyor.

Pessoa 30 Kasım 1935 tarihinde Lizbon, Portekiz'de hepatit krizinden, 47 yaşındayken, en sevdiği yerde hayata veda ediyor. Bambaşka yerlerde, bambaşka şekillerde ölen tüm ‘kişi’lerinden; son günlerini bir psikiyatri hastanesinde geçiren Antonio Mora’dan, taşrada veremden ölen Alberto Caeiro’dan, çılgın denizlerde ölen Álvaro De Campos’dan biraz daha sonra. Hangisiydi tam olarak Pessoa, en çok ne zaman kim iken yaşamıştı ve en çok kiminle ölmüştü diye düşünüyorum. 

Aynı soruları soran, tutkulu bir Pessoa okuru olan yazar Antonio Tabucchi de ‘Fernando Pessoa’nın Son Üç Günü’ kitabında Pessoa’nın kişileri, o ölüm döşeğindeyken bir bir başucunda belirdiğini, hem kendilerinden, hem ondan, hem yaşadıklarından söz ettiğini anlatmış. Gerçekten ne konuştular acaba? O zaman ne Pessoa’yı ne olduğu diğer kişileri pek tanıyan yokmuş. Öldüğünde açılan sandıktan hepsi çıkıvermiş; şiirler, eleştiriler, felsefi metinler, romanlar, oyunlar, yıldız falları, mektuplar, söyleşiler arasından. Tabucchi de Pessoa’nın bugünkü bilinirliğine kavuşmasındaki önemli isimlerden biri olmuş.

Bir sandığın, bir yaşamın içine kaç olasılık, kaç kişi sığabilir sorusu kalıyor benim aklımda, Pessoa ile vedalaşırken. 

Onun da dediği gibi: “Yaşamak, bir başkası olmaktır. Ve insan bugün, dün hissettiği gibi hissediyorsa, hissetmek olanaksızdır. Dün hissedileni bugün de hissetmek, hissetmek değil, dün hissedilmiş olanı bugün anımsamaktır yalnızca, artık yok olmuş dünkü hayatın canlı cesedi olmaktır. Akşamdan sabaha karatahtada ne varsa silmek, her an dirilen bir heyecanla, her şafakta yenilenmiş olarak kalkmak, olmayı ya da sahip olmayı, şu kusurlu hâlimizle var olmayı ya da sahip olmayı bilmeye bir tek bunun için değer”.

gündem

BBC Türkçe

İngiltere'de yapılan bir araştırma, Neptün ve Uranüs gezegenlerinin renklerinin yeşilimsi mavinin benzer tonlarında olduğunu keşfetti. 1980'lerde yapılan çalışmadan elde edilen görüntüler Neptün'ün masmavi, Uranüs'ün ise yeşil olduğunu ortaya koymuştu. Neptün’ün daha önceki görüntülerinin, gezegenin atmosferinin ayrıntılarını göstermek için geliştirildiği ve bunun da gerçek rengini değiştirdiği belirlendi.

AKP, bugün saat 14.00’te İstanbul'un da aralarında olduğu 12'si büyükşehir, toplam 28 belediye başkan adayını açıklayacak. İstanbul için en güçlü aday olduğu söylenen Murat Kurum'un bir grup partiliye adaylığını açıkladığı video sosyal medyada paylaşıldı.

FIFA Dünya Kupası'nı hem oyuncu hem de teknik direktör olarak kazanan ilk isim olan Mario Zagallo, 92 yaşında hayatını kaybetti. Futbolculuk kariyerinde sadece Flamengo ve Botafogo formalarını giyen Zagallo, antrenörlük kariyerinde Dünya Kupası’nı ilk kez 1970’te kazanmıştı. Zagallo, 1994'te kupayı kaldıran takımda Parreira'nın yardımcılığını yürütmüştü.

Arda Güler’in ilk kez Real Madrid forması giydiği Arandina maçının özeti.

bir foto

Şeriban Alkış

Robert Doisneau, fotoğrafçılığın ‘altın çağı’ olan iki dünya savaşı arası ve hemen sonrası dönemin fotoğrafçısı. 1912 doğumlu Fransız sanatçı, II. Dünya Savaşı’nda asker ve savaş fotoğrafları da çekti, moda dergileri için şatafatlı baloları ve kusursuz görünümleriyle modelleri de. 

Doisneau, 1946’da hümanist fotoğrafçılığı merkezine alan en eski ajanslardan Rapho’da çalışmaya başlar. Henri-Cartier Bresson, kurucusu olduğu Magnum’da çalışması için teklif götürse de, Doisneau’nun yanıtı ‘öyle bir yerde’ asla çalışmayacağı ve ‘öyle fotoğraflar’ asla yayınlamayacağı şeklinde olur. ‘Öyle’ dediğimiz fotoğraf, Robert Capa’nın, Alman askerleriyle birlikte olduğu için saçları kazınan ve cezalandırılan Fransız kadınlarını çektiği fotoğraftır. 

Ama hangi dergi ya da ajansa çalışıyor olursa olsun, sokak onu hep kendine çağırdı. Zira ona göre, “Gündelik hayatın olağanüstülüğü o kadar heyecan verici ki, hiçbir yönetmen sokaktaki beklenmedik şeyleri ayarlayamaz”. 

Gerçi, Doisneau’nun bütün dünyada meşhur olan bir fotoğrafının yıllar sonra ortaya çıkan hikâyesi, onun bu sözünün aksine, ‘sokaktaki beklenmedik şeylerin ayarlanabildiğini’, hatta kendisinin de ayarlayabildiğini gösterdi. 

Life dergisi, Doisneau’dan ‘Aşk ve Paris’ temalı bir fotoğraf çekmesini istedi. ‘Le Baiser de l’Hotel de Villearis’ ismini verdiği bir fotoğrafı, 12 Haziran 1950 tarihli Life dergisinde yayımlandı. Kalabalığa aldanmadan öpüşen bir çiftin bu fotoğrafı, ‘tutku dolu aşkların özgürce yaşandığı Paris’ romantizmini, dünyanın dört bir yanına yaydı. Fotoğraftaki çiftin kim olduğu ve hikâyesi 1992’ye kadar sır olarak kaldı. 1980'lerde kartpostal ve posterlere basılarak büyük bir ticari başarı elde eden fotoğraf üzerinde onlarca kişi ‘hak sahipliği’ iddia etti. 

Jean and Denise Lavergne, fotoğrafta yer alan kişiler olduklarını iddia ederek telif talep etti, konu büyüdü, dava açıldı. Doisneau, fotoğraftaki kişilerin Françoise Delbart ve Jacques Carteaud olduklarını, onları sokakta öpüşürken gördüklerini, yanlarına gidip fotoğraflarını çekmek için randevulaştıklarını ve sonunda da fotoğrafın imzalı bir orijinal kopyasını Françoise’e verdiğini anlatmak zorunda kaldı. Spontane çekildiği düşünülen bu fotoğrafın kurgu olması, Doisneau’nun prestijini ‘birazcık’ sarstı ancak ünü daha da yayıldı. 

Fotoğraftaki çiftin ortaya çıkmasıyla hikâyeleri de öğrenildi. İkisi de oyuncu olan çiftin ilişkisi dokuz ay sürmüş. Françoise oyunculuk kariyerine devam etmiş; Jacques ise oyunculuğu bırakarak şarap üreticiliğine başlamış. 2005 yılında, Françoise kendisindeki orijinal fotoğrafı açık artırmada 155 bin euroya sattı. Françoise, geçen hafta 93 yaşında hayatını kaybetti. 

Fotoğrafçı Doisneua 1994, fotoğraftaki erkek kahraman Jacques ise 2006 yılında yaşamlarını yitirmişti.

📸 Daha fazla fotoğraf.

pazar önerileri

• Gevende üyelerinin 26 şarkılık listesi: ‘the songs we love’ 
• Kapsül’de bu hafta | Spor: ‘Süper Kupa krizinden iki önemli ders’ , Kültür: ‘Bir görünmez orkestrasyon’, Günlük Doz (5 Ocak): ‘Bir lokma dünyaya bedel ’, Business: ‘Substack'ten 'aşırı sağ' kaçışı’, Kapsül 2023 Almanak: ‘Ne yaşadık biz?’ 
• Caner Özyurtlu’nun Atina’da rastgele gezdiği ‘Holistik Turizm’ serisi bölümü: “Ayıp olmasın diye araba satın almak.” 
• bantmag. seçkisi: ‘2023: En iyi 10 komedi dizisi’ 
• Pınar Erkan’ın yazısı: 'Eski Kadıköy’de zeytin ağaçları'
• ‘Mekanın Sahibine Geldik’te Hakan Bilgin’in konuğu Ayla Algan (Kasım 2023): “Duygusallığı kaybetmeyin.” 
• Oggusto seçkisi: ‘İstanbul'un en iyi İtalyan restoranları’