Bugün 29 Ekim. Özgür ve aydınlık yarınlar umuduyla büyük mücadelelerin ardından kurulan Türkiye Cumhuriyeti 100 yaşında. Sesini duyurabilmenin gitgide zorlaştığı bu günlerde bir kez daha: Yaşa Cumhuriyet. 100. yaşında da Cumhuriyet ilelebet. Cumhuriyet Bayramı hepimize kutlu olsun.

                                                                                              Kapsül Bülten

İlelebet destekçimiz:

Sayı: 141 - Ortalama okuma süresi: 5.5 dakika (1.500 kelime)

Cumhuriyet’in ilk abideleri: Taksim Cumhuriyet Anıtı

Emrah Temizkan 

Şehrin su ihtiyacını karşılamak için inşa edilen maksemin suyu şehrin farklı noktalarına dağıtmasından (taksim etmesinden) adını alan Taksim, 1920’lerin başında henüz etrafında mezarlıklar ve Topçu Kışlası olan bir boşluktan ibaretti.

Pera ve Şişli’yi ayıran bölgenin meydan kimliğine kavuşması, 1928’de açılan Cumhuriyet Anıtı’yla yaşanacaktı.

Kapsül Pazar, 100 yaşına giren Cumhuriyet’in ilk gününde sizi, yeni doğan bir ülkenin ilk günlerine ve ‘Taksim Cumhuriyet Anıtı’nın hikâyesine götürüyor. 

Neden Taksim?

24 Temmuz 1923’te imzalanan Lozan Barış Antlaşması’nın ardından işgal güçlerinin İstanbul’u terk etme süreci başlar. Son birliğin de ayrılmasının ardından 3. Kolordu, 6 Ekim günü Gülhane Parkı’ndan başlayan rotayla İstanbul’a girer ve işgali resmen sonlandırır.

Dört zafer takının altından geçerek devam eden bu yürüyüş Taksim’de sonlanır. Kurtuluş Savaşı’nda rol alan Anadolu’daki örgütlerin temsilcileri, orduyu burada karşılar. O güne dek ağırlıkla ‘Taksim kavşağı’ olarak bilinen alan, Cumhuriyet’in ilan edilişine günler kala ‘kent merkezi‘ olarak boy gösterir.

Sarayburnu Atatürk Anıtı. (Fotoğraflar: Depo Photos)

Cumhuriyet’in ilanıyla, Atatürk ve millî mücadele ruhunun görsel olarak da yansıtılması hedeflenir ve kentlere heykeller yapılmasına karar verilir. 1926’da açılışı yapılan ‘Sarayburnu Atatürk Anıtı’, Cumhuriyet’in ilk heykeli olarak tarihe geçer. Anıt için seçilen yer, Atatürk’ün Samsun’a hareket ettiği noktadır.

Bu esnada, ilk günlerini yaşayan Cumhuriyet’in kendisini temsil edecek bir alana ihtiyacı olduğu görülür. Sultanahmet ve Beyazıt meydanları eski günlere aittir. 1800’lerin sonundan bu yana kentin modernleşen yüzünü temsil eden Pera ve Tatavla bölgesinin arasında kalan Taksim, Cumhuriyet’in aydınlanmacı kimliği için en uygun yer olarak belirlenir.

Böylece, İstanbul’un ikinci heykeli için seçilen yer Taksim olur. Artık Taksim gerçek bir ‘kent meydanı’ olacak ve şehrin merkezi konumuna gelecektir.

İlk heykeller

Taksim Meydanı.

Proje, Ankara’da Etnografya Müzesi önündeki ’Atlı Atatürk Anıtı’ ve Sıhhiye Meydanı’ndaki ‘Mareşal Atatürk Anıtı'yla Atatürk’ün beğenisini kazanan İtalyan mimar Pietro Canonica’ya emanet edilir. 15 Aralık 1926’ta imzalanan sözleşmeye göre, heykel 18 sekiz ay sonunda tamamlanacaktır. 

Canonica, Atatürk’le birlikte Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet’in kazanımlarına yer vereceği bir heykel tasarlar. Çevre düzenlemesi ise Cumhuriyet’in erken döneminde birçok esere imza atacak olan Giulio Mongeri’ye verilir.

İtalya’da yapım aşaması

Ancak heykelin tamamlanması için gereken para, acil ihtiyaçları olan yeni bir ülke için oldukça fazladır. Canonica, Torino’daki atölyesinde çalışmaya devam ederken anıt için bağış toplanmasına karar verir. Esnaf, tüccar ve bankaların öncülük ettiği bu kampanya için halktan da katılım olur. Bağışlar, masrafın yüzde 75 gibi ciddi bir kısmını karşılar.

Bu sırada Sanâyi-i Nefîse Mektebi’nde bir yarışma açılır. Birinci olan öğrenci heykelin yapım aşamasında Canonica’yla birlikte çalışacaktır. Yarışmayı kazanan 22 yaşındaki Sabiha Ziya’nın ‘yalnız ve bekâr bir kadın’ olmasından dolayı gidişine izin çıkmaz. 

Maarif Vekili Mustafa Necati ise Sabiha’nın gitmesi için ısrarcı olur. Proje için oluşturulan komisyon, Sabiha Ziya’yı ikinci sıradaki Hadi Bara’yla birlikte İtalya’ya gönderir.

Anıtın yapısı

Ağırlığı 84 tonu bulan anıt, temmuz ayının (1928) ilk günlerinde Roma’dan gemiyle parçalar hâlinde İstanbul’a doğru yola çıkar. Kaidesinde İtalya’nın Trentino ve Susa bölgelerinden gelen pembe ve yeşil mermerler kullanılan anıtın yüksekliği 11 metredir.

Anıtın Harbiye’ye doğru bakan tarafı ise Millî Mücadele dönemini temsil eder. Büyük Taarruz’u kumanda eden Atatürk’ün arkasında askerler görülür.

Sıraselviler’e doğru bakan tarafı ise Cumhuriyet dönemini yansıtır. Sivil giyimli Atatürk, İsmet İnönü ve Fevzi Çakmak dahil Cumhuriyet’in kuruluşunda bir arada olduğu arkadaşları ve bayraklar taşıyan halkla birlikte görülür. Atatürk burada halka hitap eder şekilde canlandırılır. Bu kısmın altında 29.10.1923 yazar. 

Akademik bir araştırmaya göre, Ocak 1922-Nisan 1923 arasında ülkede olan Sovyetler büyükelçisi Semyon İlyiç Aralov da anıtta yer alır. Kimi kaynaklarda iki Rus generalin olduğu belirtilir. Bu görüşlere aynı araştırmada da yer verilmiştir. 

Bu isim/isimler, Millî Mücadele sürecinde Sovyetler’den alınan silah, cephane ve malzeme yardımına duyulan minnettarlığın bir simgesi olarak yer alır.

Madalyonun iki yüzü ve su hayali

Anıtın diğer iki yanında ise savaş ve barış sancaklarını tutan birer asker vardır. Asker heykellerinin üzerinde bulunan iki madalyonun Doğu yönünde ağlayan peçeli bir kadın yüzü, Batı yönünde ise yüzü açık ve gökyüzüne gülerek bakan bir kadın yüzü resmedilir. Canonica iki madalyonda da, yanında çalışan heykeltraş Sabiha Ziya’nın portresini kullanır.

‘Taksim’ adından esinlenen Canonica, heykeli bir havuzun içine yerleştirerek ‘meydan çeşmesi’ olarak tasarlar. Ancak maddi yetersizlikler nedeniyle bu hayata geçmez. Hâlen anıtın iki cephesinde su kurnaları ve musluk delikleri görülebilir.

Anıtın açılış günü.

Anıt, 8 Ağustos 1928 saat 18.00’de görkemli bir törenle Meclis Başkanı Kâzım (Özalp) Paşa tarafından açılır. Yaklaşık 40 bin kişiyle açılan anıt, Taksim olarak anılan alana ‘Taksim Cumhuriyet Meydanı’ adını hediye eder.

Atatürk’ün gelişi

Güvendiği bir mimar olan Canonica’yla çalışmaya başlamadan önce yaptığı görüşmede projeyi beğenerek onaylayan Atatürk, açılış törenine katılmaz. Gösteriş olarak algılanmaması için bu kararı alan Atatürk, merak ettiği heykeli açılıştan iki gün sonra görür.

Dolmabahçe Sarayı’ndan saat 18.00’de otomobille ayrılarak Taksim’e gelen Atatürk, yakın bir yerde otomobili durdurur ve araçtan inmeden anıtı seyreder. Daha sonra Şişli’ye doğru yoluna devam eder. 

İlkler

Cumhuriyet Anıtı, açılışından sonraki ilk renkli gününü Cumhuriyet’in 10. yıl kutlamalarında yaşar. Anıtın önünde iki büyük tak kurulur ve anıtın etrafı ışıklandırılarak bayraklarla süslenir. 

Törenin ardından gün boyu Cumhuriyet Anıtı’nı ziyaret etmeye devam eden kalabalık, İstiklal Caddesi’ni de doldurur. Cadde boyunca kurulan taklardan biri, belki de o günleri en iyi anlatan sloganı taşır: “Durmayalım düşeriz.”

Anıt, İstiklal Caddesi ile Cumhuriyet Caddesi eksenlerinin kesiştiği noktada yer alıyor. Cumhuriyet Caddesi, Kurtuluş’tan gelen Ergenekon Caddesi ile Şişli’den gelen Halaskârgazi Caddesi’nin uzantısı olarak Taksim’de Cumhuriyet Meydanı’na ulaşıyor. 

Mimar Doğan Hasol’a göre bu konum ve adlandırmalar şöyle yorumlanabilir. “Bütün yollar Cumhuriyet’e çıkar.”

bugünkü destekçimiz

İş Sanat’tan anlamlı sergi: ‘’Yaşasın Cumhuriyet’’

İş Sanat’ın koordinasyonunda Cumhuriyetimizin 100. Yılı vesilesiyle hazırlanan “Yaşasın Cumhuriyet! Atatürk Döneminde İktisadi Bağımsızlığın İlk Adımları” başlıklı sergi, İstanbul’da Türkiye İş Bankası Müzesi, Ankara Ulus’ta Türkiye İş Bankası İktisadi Bağımsızlık Müzesi’nde ücretsiz ziyaret edilebiliyor.

Sergilerde, Mustafa Kemal Atatürk’ün “Siyasi ve askeri zaferler ne kadar büyük olursa olsun, iktisadi zaferle taçlanmazsa sonuç kalıcı olamaz” sözünden ilham alınarak iktisadi ve sosyal hayatın kalkınması mercek altına alınıyor. Cumhuriyet’in ilk 15 yılının anlatıldığı bir bölümle başlayan sergi, yabancı hakimiyetinin birçok sektörde devam ettiği dönemi gözler önüne seriyor.

Tarihi binalardaki müzelerde sergilenen orijinal belge ve objelerle birbirinden farklılaşan sergiler, konsept, kurgu ve zenginlik açısından benzer özellikler taşıyorlar. Ankara’daki sergide Başkent’e ayrılmış özel bir bölüm bulunuyor ve şehrin planlı büyümesi ve sosyal hayatın zenginleşmesi film ve fotoğraflarla anlatılıyor.

Serginin küratörlüğünü Dr. Murat Koraltürk yapıyor ve ekonominin iyileşmesi için sağlık, nüfus ve eğitim konularında insana yapılan yatırımı vurguluyor. Ayrıca, dönemin kadınlarının sosyal hayata katılma çabaları, kız çocuklarının eğitimi, köy okullarının ve karma eğitimin yaygınlaştırılması gibi önemli konular ele alınıyor.

Tasarımını Pattu Mimarlık’ın üstlendiği sergi, Türkiye İş Bankası Müzesi arşivi ve diğer birçok arşivden ödünç alınan 2000’den fazla belge, fotoğraf, film ve objenin sergilendiği ‘’Yaşasın Cumhuriyet Sergisi’’ Türkiye İş Bankası Müzesi’nde sene sonuna kadar pazartesi günleri hariç her gün ücretsiz ziyaret edilebilecek.

bir foto 

Şeriban Alkış

1994 Haziranı’nda bir akşam, Kadıköy’den dokuz büyük koli, İstiklal Caddesi’ndeki Hıdivyal Palas’a getirilir. Hıdivyal Palas’ın ikinci katında topu topu 15 metrekarelik bir deponun zemininde, 20 yıl boyunca unutulmuş dokuz büyük koli içerisinde 1.139 kutu dolusu negatif film. Bu ‘hazine’, 2011 yılında Tayfun Serttaş’ın Salt Galata’daki sergisiyle gün yüzüne çıkar.

Türkiye’nin ilk kadın stüdyo fotoğrafçılarından Maryam Şahinyan’ın fotoğrafları farklı katmanlarda farklı anlamlar taşıyor.

Dedesi Agop Şahinyan Paşa, 1877’de Meclis-i Mebûsan'da Sivas Vilayeti'ni temsil ediyordu. Şahinyanlar, bölgede 30'a yakın köy, beş büyük un fabrikası, sayısız gayrimenkule sahip bir aileydi. Maryam Şahinyan, 1911 yılında, o zamanlar Camlı Köşk denilen, sonradan bir süre PTT binası olarak kullanılan Şahinyan Konağı’nda dünyaya gelir. 1915 Ermeni Tehciri sırasında aile, bu ‘devasa’ konağı bırakmak zorunda kalır ve İstanbul Harbiye’de ‘mütevazı’ bir apartman dairesine yerleşir. Baba Şahinyan, amatör fotoğraf ilgisini mesleğe dönüştürmeye karar verip Foto Galatasaray stüdyosuna ortak olur. Bu sırada Maryam’ın annesi hayatını kaybeder. Aile kararına göre, erkek çocuklar eğitimlerini tamamlayacak, kız çocuklar da ev işlerine ya da babalarına yardımcı olacaktır. Şahinyan, I. Dünya Savaşı'ndan kalma körüklü bir kamera ile çalışmaya başlar. 1937 yılında Foto Galatasaray’ı tek başına işletme kararı alabilecek kadar mesleğin inceliklerini öğrenir. Maryam Şahinyan, 1986'da Foto Galatasaray'ı içindeki tüm arşiviyle devretme kararı alır ancak yeni sahipleri iki yıl sonra Foto Galatasaray'ı kapatmaya karar verirler. Tüm arşiv imha edilmek üzere kolilenir. Şahinyan hiçbir zaman evlenmedi, çocuk yapmadı. Dolayısıyla arşivini bırakacağı bir varisi olmadı hiç. 1996 yılında Şişli Hanımefendi Sokak'taki evinde 85 yaşında hayatını kaybetti.

Şahinyan henüz hayatını kaybetmeden önce, arşivi güvenli bir limana teslim edilmişti: Aras Yayıncılık’ın sahibi Yetvart Tomasyan’a. Tomasyan’dan hikâyeyi dinliyoruz.

Öncelikle 1935’ten 1985’e kadar kesintisiz çalışan bir stüdyo. Cumhuriyet’in 100 yıllık tarihinde belki de en önemli aralık. “Bu döneme böyle bir sürekilikle bakan bir veri yok elimizde” diyerek, bu arşivin önemini vurguluyor Serttaş. Bu dönemde çekilen 200 bin fotoğraf, fotoğraflardaki insan sayısı üzerinden hesaplarsak en az 500 bin insanın hikâyesi. Fotoğraflardaki insanlar İstanbul’un, dolayısıyla da Türkiye’nin değişen sosyokültürel yapısını adım adım gösteriyor. 

“Şehrin en şık kadınları, gayrimüslim aileleri, Bolşevik Devrimi'nden kaçıp İstanbul'a sığınan Ruslar, tiyatro grupları, müzisyenler, subaylar, vaftizlik ve sünnetlik çocuklar, translar, evlenen çiftler, iç çamaşırlarıyla kadınlar ve küçük kızlar…” Fotoğraflarda Rum, Yahudi ve Ermeniler gittikçe az yer bulurken kendine, Anadolu’dan göç bariz bir şekilde yansır fotoğraflara. 

Ayrıca Cumhuriyet’in ilk yıllarından sivillere ait çok sınırlı fotoğraf arşivi nedeniyle Cumhuriyet’in gündelik olana yansımasını takip etmek pek de kolay değildi. Bu fotoğraflar onun da göstereni. Resmî işlemler için çekilen vesikalıklar dışındaki fotoğraflar, stüdyo fotoğrafçılığının tekdüzeliğinden uzak, sanki bir sanatsal kaygı ile çekilmiş. 1970’lerde İstanbul’da neredeyse bütün stüdyolar renkli fotoğrafa geçmesine rağmen, Şahinyan film tipini hiç değiştirmemiş ve hep siyah beyaz fotoğraflar çekmiş.

Şahinyan’ın, kadın olması nedeniyle şehrin kadınlarının, queerlerinin, azınlıklarının onun stüdyosunda rahat ettiği; bildiği diller nedeniyle toplumun farklı kesimleriyle anlaştığı anlatılıyor. Ardında yalnızca dört adet siyah beyaz vesikalık fotoğraf bırakacak kadar mütevazı ve hep kameranın ardında olmayı isteyecek kadar fotoğraf aşığı. 

Cumhuriyet’in 100. yılını kutlamanın hakkı, Şahinyan’ın özellikle ilk yıllarındaki fotoğraflarına bakıp ‘O zamanlar ne güzelmiş’ nostaljisi yapmakla verilemez. Şahinyan’ın fotoğraflarında kaybolan ‘şeyleri’ anlamak, muhasebesini yapmak ve yeniden yaratma umudu ve mücadele gücünü bulup inşaya başlamakla verilebilir ancak.

📸 Daha fazla fotoğraf.

pazar önerileri

• Sesli kitap ‘Nutuk’: (1), (2), (3) 
• 100. yıl marşları: Tarkan | Sen Rahat Uyu, Kenan Doğulu | İkinci Yüzyıl, Norm Ender | Parla, Paul Dwyer & Eren Joseph Dwyer | 100. Yıl Marşı.
• Fotoğraflarla: Atatürk’ün başkentte konakladığı Cumhuriyet mekânları.
• BBC Türkçe’nin ‘İngiliz gizli belgelerinde Ekim 1923’ dosyası: (1), (2)
• TRT’nin 1994 ve 1998 tarihli dizilerinin tüm bölümleri: ‘Kurtuluş’, ‘Cumhuriyet’
• Prof. Dr. Yusuf Halaçoğlu anlatıyor: ‘Türkiye’nin Lozan Antlaşması süreci’
• Darphane, 100. yıl için 100 milyon adet 5 TL madeni para bastı. 
• Emrah Safa Gürkan anlatıyor: ‘Bilinmeyen yönleriyle Cumhuriyet’in ilanı’
• Journo dosyası: ‘Atatürk’ün gazeteleri’
• Kapsül’de bu hafta | Spor: ’78. NBA sezonu: Tüm gözler yeni TV anlaşmasında’, Kültür: ‘Asırlık miras, şimdinin ruhu ve ötesi: Cumhuriyet 100 yaşında!’, Günlük Doz (27 Ekim): ‘Sahipsizler’, Business: ‘Pupa yelken: Medya ve reklam yatırımları‘