Sayı: 162 - Ortalama okuma süresi: 7 dakika (1.792 kelime)

Türk sporunda sporcu heykeli sorunsalı

Gökhan Tan

Türkiye’de ‘heykeli yapılacak sporcu’ iken heykeli yapılan sporcular arasına A Millî Kadın Voleybol Takımı ve Fenerbahçe’nin kaptanı Eda Erdem de katıldı önceki hafta. Ve çarşı yine karıştı. 

Bugüne kadar, yaşayan hemen hiçbir sporcunun heykeline ikna olmayan ‘sporseverler’ kaptan Eda Erdem heykelinin de kendisine benzemediğine kanaat getirdi. Sosyal medyada bu nedenle heykelin belden altının tekrar yapılması için yalvaranlar bile vardı. 

Oysa 8 Mart’ta bir anda ‘trending topic’ olan bu gelişmeden, aynı anda heykelin açılış töreni için Şükrü Saraçoğlu Spor Kompleksi’nde bir araya gelen kalabalığın haberi yoktu. Kadıköy’de zaten, böyle bir tartışma da yoktu. Törene katılan gazeteci Alpaslan Akkuş’a göre, törene katılıp yakından gören herkes sonuçtan memnundu. Eda Erdem dâhil.

Fotoğraf: Gazete Kadıköy

Heykeltraş Pınar Öktem Doğan ise tepkilere aynı gün cevap verdi ve yanlış anlamaya uygulamanın değil ‘çevre koşullarının’ neden olduğunu söyledi. “Maalesef benim bilgim dışında bir ışıklandırma yapılmış ve heykelin anatomisi yansıma yüzünden bambaşka olmuş. Fotoğraflarla heykelin alakası yok. Ama yanlış ışık konduğundan kendisi olmaktan çıkmış” dedi. Gelgelelim Türkiye, Erdem heykeline açılışta yaşattığı travmayı, her heykelin başına, her an getirebilecek kudrete sahip. Nitekim koyulduğu yerde huzurla dikilen sporcu heykeli neredeyse yok.

‘Zaten ona benzemiyor’

Sporcu heykellerimizi kabaca iki gruba ayırabiliriz: Sporcunun aktif spor yaptığı dönemde yapılanlar ve sporcunun ölümünden sonra anısına dikilenler. Bu iki gruba yaklaşma biçiminde küçük farklar var. İlk gruptaki heykeller eleştirilirken, sporcunun giydiği forma nedeniyle taraftar hassasiyeti ağır basabiliyor. İkinci grup içinse sanki, “Ölenin kendisi gibi heykelinin de arkasından konuşulmaz” şiarı devreye giriyor; en azından kelimeler daha özenli seçiliyor.

Ne var ki her iki grubun da kaçamadığı şey, heykelin, canlandırdığı insana benzemediği klişesi. Bu o kadar çok zikredilen bir şey ki, bir heykeli sevmemeniz, kıskanmanız, inançlarınıza aykırı bulmanız, anlamamanız yahut nemalanamadığınız, kendinizden önceki kulüp ya da belediye başkanının yaptırmış olması gibi durumlarda kendisine benzememekle itham edebiliyorsunuz. Bunu yapmak, yeni Türkiye’de ayağını kaydırmak istediğiniz birini ‘FETÖ’cülükle suçlamak’ kadar yaygın ve kolay.  

‘Terim’den Kral hareket’

Neyse. Gelelim Türkiye spor tarihinin sporcu heykellerine. Eda Erdem’in bana hatırlattığı ilk örnek, Florya’daki Metin Oktay heykeli oldu. Çünkü bu heykelin beğenmeyeni, Fatih Terim’di.

31 Temmuz 2012 tarihli Milliyet’te ‘Terim’den Kral hareket’ başlığıyla yayınlanan haberde Terim’in, Florya’daki Galatasaray Metin Oktay tesislerindeki Oktay’ın 12 yıllık heykelini ‘basit ve sıradan bulduğu’ ve bu nedenle kaldırılması için talimat verdiği yazıyordu.  

O dönemde Galatasaray’ı çalıştıran Terim’in, heykeli neden beğenmediğini merak etmiştik. haberVesaire.com’dan Belde Gökten, heykelde emeği olanlara ulaştı.

Fotoğaf: Cihan Sezer

Heykel fikrini ortaya atan kulübün yetkilisi Ender Merter, “Fatih hocanın öyle bir şey söylediğini sanmıyorum. Söylediyse de bu Fatih Terim’in futbol dışındaki konularda olan yetkin olmadığını gösterir” dedi.

Eserin sahibi, heykeltraş Prof. Dr. Vedat Somay’ın da benzer bir tepki vereceğini tahmin ederken Somay, heykel için kısıtlı zamanda kısıtlı imkânlarla çalıştıklarını söyleyerek ‘değiştirilmesinin anlaşılabilir bir istek’ olduğunu dile getirdi. Yine de eserinin arkasında duran Somay, Metin Oktay heykelini ‘yaşanan teknik aksaklıklara rağmen iyi bir çalışma’ diye nitelendirmiş fakat, aynı dönemde açılan Alex de Souza’nın heykeline ‘gol atmıştı’: “Heykel futbolcuya göre daha vahşi bir ifadeye sahip. Gerçeği yansıttığını düşünmüyorum.”

Bu yazıyı yazarken Galatasaray Spor Kulübü’nü aradım ve Metin Oktay heykelinin değişmediğini, hâlen aynı yerde durduğunu öğrendim. Ancak kulübün Florya Metin Oktay tesislerini bu sezon sonunda boşaltması ve tesislerin yenilenmesi bekleniyor. Heykelle ilgili bir karar verilmiş değil.

‘... ama bir Alex değil’

Türk spor kamuoyunun şüphesiz ki en çok tartışılan heykeli, açılışı 15 Eylül 2012’de yapılan, Fenerbahçe’nin Brezilyalı yıldızı Alex’in heykeliydi. Çünkü bu, bir futbolcunun, aktif spor yaptığı dönemde heykelinin dikildiği Türkiye’deki ilk örnekti.

Bu nedenle, taraftar arasında ‘ezeli rekabette’ yeni başlık açtı ve tartışmalar henüz ortada heykel yokken başladı. Heykele getirilen eleştirileri de bu ön bilgiyle değerlendirmek önemli. Açılışından sonra, kel olması dışında benzememesinden başlayıp, heykeltraşının mesleği bırakması gerektiğine kadar türlü hoşnutsuzlukla cebelleşti.

Fotoğraf: Eurosport

Heykele getirilen yorumların en akılda kalanı, futbolcuları kıyaslarken başvurulan ve zamanla futbol dışındaki alanlarda kullanılan “... ama bir Alex değil” klişesinin bu kez Alex’in heykeli için kullanılmasıydı.

Velhasıl çok geçmeden heykeli ‘beğenmeyenler’ arasına sürpriz bir isim daha katıldı: Alex de Souza. Heykelinin dikilmesinden sadece günler sonra, sekiz yıl forma giydiği kulübünden ayrılan Alex, Ekim 2012’de “Heykelim benden biraz daha büyük, kafası belki biraz benim kafamdan küçük olabilir ancak vücudu benden bayağı büyük” dedi.

Heykellerinin tartışıldığı süreçlerde heykeltraşların genellikle sessiz kalması da göze çarpan bir başka konu. Hoş, ‘eleştirilenlere’ cevap vermeye kalksalar kime laf anlatabilecekler? Bu nedenle sessizlikleri de anlaşılabilir.

Alex gibi, Yoğurtçu Parkı’ndaki Lefter Küçükandonyadis ve Can Bartu heykelleri de Heykeltraş Aşan Akın’ın eseri. 2012’de ölen Lefter’in ömrü Mayıs 2009’da açılışı yapılan heykelini görmeye yetti. 2019’da hayatını kaybeden Can Bartu’nun heykeli ise Haziran 2021’de dikildi.

Akın’ın bugüne kadar bu üç heykelle de ilgili konuştuğunu duymadım. Belki de kaçırmışımdır. Aşan, voleybolcuların başarısından heyecanlanıp, bir Eda Erdem heykeli modellemeye başladığını paylaşmıştı. “Çok fazla teklif gelmesi nedeniyle, Fenerbahçe'nin bir başka heykeltraş ile çalışmayı uygun gördüğünü” yazan Aşan’ın modelleme yaparken kullandığı Erdem fotoğrafı da, mevcut heykelin esinlendiği fotoğrafla aynıydı.

Yazının başında söylediğim nedenle olsa gerek, Lefter ve Can Bartu heykellerine bugüne kadar sataşıldığına da tanık olmadım. Ancak, önümüzdeki günler Yoğurtçu Parkı’ndaki üç heykel için hareketli geçebilir. Çünkü, Erdem heykelinin açılışına katılan birinin aktarımına göre Fenerbahçe Başkanı Ali Koç, Lefter, Can Bartu ve Alex heykelleri için “Revize edilebilir” ifadesini kullandı.

Koç bunu gerçekten söyledi mi? Ya da heykellerin revize edilmesini gerektirecek ne tür bir rahatsızlık var? Bilmiyoruz. Ama kulüp yönetimi, Yoğurtçu Parkı'ndaki bu üç heykeli stadyuma taşıyacağını duyurmuştu.

Süreyya Ayhan

Yerinin değiştirilmesini geçtim, bir heykeli muhafaza etmek bile imkansızlaşabiliyor.

Türkiye’de heykeli dikilen ilk kadın sporcu, 2002’de 1.500 metrede Avrupa şampiyonu olan atlet Süreyya Ayhan. Daha doğrusu Süreyya Ayhan’dı: 2003’te memleketi Çankırı’da açılan heykeli 2011’de bakımsız olduğu gerekçesiyle kaldırıldı.

Ayhan, 2003’te Dünya Atletizm Şampiyonası’nda da aynı mesafede gümüş madalya aldı. Fakat milli atlet, takip eden yıllarda doping testinden kaçtığı ve nihayet 2008’de verdiği numunelerde yasaklı maddeye rastlandığı gerekçesiyle pistlerden ömür boyu men cezası aldı. Antrenörü Yücel Kop’la evlenen Ayhan’ın spor kariyerinin neden birdenbire sona erdiği başka bir tartışmanın konusu.

Kentin o dönemki belediye başkanı İrfan Dinç, heykelinin kaldırıldığı 2011’de Ayhan’ın özel hayatı ya da spor kariyeriyle ilgili bir göndermede bulunmadı. Ama bilin bakalım ne dedi: “Zaten benzemiyordu.”

Eseri gadre uğrayan heykeltraş Necmettin Yağcı, sanat camiasında nadir rastlanabilecek bir çıkış yaptı ve Türkiye’de son yıllarda heykel kaldırmanın moda hâline geldiğini ve heykelinin Ayhan’a benzemediği iddiasının bahane olduğunu söyledi: “Güzellik kavramı kişiye göre değişir. Heykel, fotoğraf gibi yansıtılamaz, sanatçının kendi kişisel anlayışına göre yapılır. Hiç kimse heykel çirkindir diyemez. Heykelin çirkin olması bakımsızlıktan kaynaklanır.”

Yağcı, heykele ‘çirkin’ denilebilmesi için anatomik yapısının bozuk olmasının gerektiğini, Ayhan heykelinin anatomisinin gayet düzgün yapıldığını da savundu.

Yaşar Doğu gitti, geldi

Bitmedi. Benzer bir tartışma, 1948 Londra Olimpiyatları şampiyonu güreşçi Yaşar Doğu’nun, Mart 2014’te memleketi Samsun Kavak’ta dikilen heykelinde de yaşandı. İlçenin çiçeği burnunda belediye başkanı İbrahim Sarıcaoğlu, “Heykelin benzemediği eleştirileri aldık. Bunun üzerine yeni bir heykel yaptırdık” dedi.

Kavak’ın eski belediye başkanı Şerif Ün cevap verdi: “Heykelin açılışına millî güreşçimizin oğlu da gelmişti. Benzemese herhâlde önce o söylerdi. Bu konuda hiçbir eleştiri almadık" dedi ve şunu ekledi: “İşin içinde bir bityeniği var gibi gözüküyor.”

Heykel değiştirildi ve 12 Kasım 2015’te yenisi hizmete girdi. İki heykel arasındaki belki de tek fark, ilkinde ellerini arkasında kavuşturmuş vaziyette modellenen güreşçinin ellerinde bir Türk Bayrağı dalgalanmasıydı. Ancak kamuoyu, her iki heykelin de kimin eseri olduğunu öğrenemedi.

Sinan Şamil Şam’a benzemekle suçlanan heykel

En absürt örneği sona sakladım. Genellikle heykeller, anısına yapıldığı sporcuya benzememekle itham edilirken Mersin’deki bu örnekteki heykel, temsil etmediği bir sporcuya benzemekle suçlandı.

2013’te Mersin’de düzenlenen 17. Akdeniz Oyunları sırasında Güney Koreli heykeltraş Kim Won Geun tarafından yapılan boksör heykeli, yapımından sekiz yıl sonra, 2015’te 41 yaşında hayatını kaybeden Avrupa ağır sıklet boks şampiyonu Sinan Şamil Şam sanıldı.

Yerel bir gazetenin çıkardığı bu kıvılcıma, heykelin gerçeğine benzemesi konusunda eşi benzeri görülmemiş bir hassasiyete sahip coğrafyanın aydınları benzinle koşmakta gecikmedi. Yazar Nihat Genç, şunu yazdı: “Heykel 100 bin yıl öncesinin taş çağı estetiğine göre başarılı. Oysa oyun hamuruyla üç beş dakikada her çocuk daha güzelini yapar!”. Yazar Dücane Cündioğlu, dinî hassasiyetleri de eklediği paylaşımında şunu yazdı: “Hamamdan kaçmış tellak kıvamında.. Üstelik şeriatça setr-i avrete de pekala özen göstermiş.”

‘Eleştiriler’ Güney Kore’ye dek ulaşmış olmalı ki heykeltraş Kim Won Geun, heykelin gerçek bir karakterle ilgisinin olmadığını söyledi: “Ben kimseyi sembolize etmeden çalışmalar yapıyorum.”

Yrd. Doç. Dr. Veli Mert ise sanatçının, sanata halkın gözünden bakmak zorunda olmadığını söylemişti: “Bugün için asıl geçerli olan paradigmatik işler yapmak. Bu heykel konjonktürün bakışına göre her zaman farklı görülebilir, sanatçının niyetinin dışında da fazladan bir yorum yüklenebilir. Ama bu sanatın ve sanatçının suçu değil yaşamın çeşitliliğin bir sonucudur. Sanat 24 saati göstermeye çalışmaz, günde iki defa doğruyu gösteren bozuk saat olsa kafidir.”

Türkiye’de bozuk saat bile günde iki defa doğru zamanı gösterir mi, emin olamıyorum. Çok büyük ihtimalle saat, zaten saate benzemiyordur.

gündem

Fotoğraf: Depo Photos

Rusya’nın başkenti Moskova'da yer alan ‘Crocus City Hall’ adlı konser salonuna düzenlenen saldırıda en az 133 kişi hayatını kaybetti. IŞİD’in üstlendiği saldırıda, 6 bin 200 biletin satıldığı ‘Picnic’ konserinin düzenlendiği salona ateş eden dört saldırganın Ukrayna sınırında (Bryansk) yakalandığı açıklandı. Toplam gözaltı sayısı ise 11. Rusya lideri Putin, tümü yabancı uyruklu olduğu açıklanan saldırganlar için “İlk verilere göre Ukrayna tarafından devlet sınırını geçmeleri için bir 'pencere' hazırlandı” dedi. Ukrayna, saldırıyla ilgisi olduğu iddiasını reddetti. ABD’li bir yetkili, saldırıyı IŞİD'in Horasan kolunun yaptığına dair istihbarat bilgisi olduğunu belirtti. Aynı yetkili, ABD’nin olası bir saldırıya ilişkin kısa bir süre önce Rusya’yı uyardığını söyledi. Russia Today (RT) genel yayın yönetmeni Margarita Simonyan, gözaltına alınanlardan birinin sorgulanma anının görüntülerini yayınladı. Videoda şüphelinin, 4 Mart'ta Türkiye'den 'uçtuğunu' söylediği duyuldu. 

TİP'in Hatay'da adaylığını çektiği Gökhan Zan'ın, kendisine ait olduğu iddia edilen ses kaydı hakkında yaptığı şikâyet üzerine açılan soruşturmada Turgay Kocakaya tutuklandı. Kocakaya, ses kayıtlarının diğer ucunda yer aldığı iddia edilen isimdi. Zan’a ait olduğu öne sürülen kayıtta, adaylıktan çekilmeme karşılığında AKP’den 5 milyon dolar ve TRT’de yorumculuk yapmak istediği duyulmuştu. Kaydın gerçek olmadığını söyleyen ve adaylığına devam eden Zan, savcılığa suç duyurusunda bulunmuştu. TİP lideri Baş, “Bilerek kendimize uzak aday seçtik. Amacımız geniş ittifaktı. TİP'in amacı, 'Hatay'ı biz yönetelim' değildi" dedi. Ardından yayına bağlanan Zan, “Eğer ben adaysam partim benim arkamda durmalıydı” yanıtını verdi. 

Galler Prensesi Kate Middleton, kanser tedavisi gördüğünü açıkladı. Bir süredir kamuoyu önünde olmaması nedeniyle hakkında birçok iddia ortaya atılan 42 yaşındaki Middleton, ocak ayında geçirdiği karın ameliyatının ardından yapılan testlerde teşhis konulduğunu anlattı. Kanserin türüne ilişkin bilgi vermeyen ve kemoterapi gördüğünü aktaran Middleton, sağlığının iyiye gittiğini söyledi. 

pazar önerileri

Fotoğraf: Depo Photos

İstiklal Caddesi’nin 1996 yılındaki hâline dört dakikalık yolculuk. 

Kapsül’de bu hafta | Spor: ‘Kimse senden razı değil be Süper Lig’, Kültür: ‘Yeşilin vandalizm tonu’, Günlük Doz (22 Mart): ‘Ben tekim’, Business: ‘Microsoft AI'ın yeni sultanı Süleyman’.

Four Tet’in yeni albümü: ‘Three’, Norah Jones’un yeni albümü: ‘Visions’ 

The New Yorker karikatürü: ‘​​They grow up so fast’

Liverpool ve Ajax efsanelerinin Anfield’da karşılaştığı maçın özeti ve Liverpool’u çalıştırma hayalini gerçekleştiren menajer Sven-Göran Eriksson’un sahaya çıktığı an. Real Madrid ve Porto efsanelerinin Santiago Bernabéu'da karşılaştığı maçın özeti. 

Behzat Şahin'in yazısı: 'Bodrum’da zamanın yavaş aktığı, mütevazı bir meyhane'

Komedyen Özge Özel’in gösterisinin tam kaydı: ‘Çiççek Gibi’