Sayı: 171 - Ortalama okuma süresi: 3 dakika (871 kelime)

19 Mayıs, stadyumlar ve kolektif hafıza 

Eylül Naz Baklacı

Bugün 19 Mayıs. 1919 yılında Kurtuluş Savaşı’nı başlatmak için Samsun’a giden Atatürk’ün ‘doğum günüm’ dediği ve 1926’dan itibaren ‘Gazi Günü’ olarak kutlanan ‘Atatürk’ün Anma Gençlik ve Spor Bayramı’. 

Millî Olimpiyat Komitesi’nin kurucusu Selim Sırrı Tarcan tarafından başlatılan ve 1926 yılına kadar ‘İdman Bayramı’ adıyla kutlanan bu bayram, gençleri spora teşvik etmek için düzenleniyor. Millî marşlarımızdan belki de en renkli ve motive edici sözlere sahip ‘Gençlik Marşı’ da bu etkinliklerde söylenmeye başlıyor. Marş, Selim Sırrı Tarcan tarafından İsveç’in ‘Tre trallande jäntor’ şarkısından uyarlanıyor ve sözleri şair Ali Ulvi Elöve tarafından yazılıyor. 

Konya Kız Muallim Mektebi öğrencileri Jimnastik Bayramı kutlamalarında, 1929 (Fotoğraflar: SALT arşivi)

Atatürk Ansiklopedisi’ne göre, 1919’dan sonra 1924’te Samsun’a yeniden giden ve bu gezisi için “Samsun’da beş şerefli gün beş yılın hasretini dindirdi” denilen Atatürk’e vatansever duygularını göstermek isteyen Samsun halkı, 1926’dan itibaren bugünü ‘Gazi Günü’ olarak kutluyor. 1935 yılında ‘Atatürk Günü’ adını alan bu bayram 1936’da Ankara Hipodromu’nda düzenleniyor, 1937’den itibaren ise MEB tarafından alınan kararla tüm illerde bugünün eski adıyla ‘İdman Bayramı’ olarak kutlanması isteniyor. 

1938’de Atatürk’ün talebiyle ‘Gençlik ve Spor Bayramı’ adını alan gün, Atatürk’ün şu sözleriyle Türk gençliğine ve sporcularına atfediliyor: “Bu gün beşer tarihinin insanlık ve medeniyet lehine olarak taliini ve gidişini değiştirdiği gündür. Bunu takip eden on sekiz senenin her günü o devrim gününün ne büyük ve ne alemşümul neticeler verdiğini göstermektedir ve mütemadi bir ittiradla atide göstermekte devam edecektir. Onun içindir ki en büyüğümüz olan Atatürk bu atinin en kuvvetli zamini olan Türk gençliğine ve Türk sporculuğuna bu günün tahsis edilmesini tensip eylemişlerdir.”

Bu karardan sonra ‘Gençlik ve Spor Bayramı’ törenleri; her yıl başta Ankara, İnönü ve Fenerbahçe stadyumlarında olmak üzere tüm illerde gerçekleşiyor. UNESCO 1978 yılında, Atatürk’ün 100. yaşı dolayısıyla 1981 yılını ‘Atatürk Yılı’ ilan ettiğini açıklıyor. 12 Eylül 1980 askeri darbesinden sonra iktidara gelen hükümet ise, UNESCO’nun kararını kendi politik duruşlarıyla denkleştirerek, 1981 yılından itibaren bayrama ‘Atatürk’ü Anma’ ismini de ekliyor.

İdman Bayramı kutlaması, Edirne, 1930

19 Mayıs geçit törenleri, Samsun’daki ilk bayramın heyecanı ve coşkusuyla on yıllar boyunca önce kitaplara, defterlere, sonra günler süren provalara, stadyumlara, sokaklara ve sesi sonuna kadar açılan televizyonlara taşındı. 19 Mayıs, ülkenin bağımsızlığı ve Cumhuriyet’in inşasına dair anlamının yanında Türkiye’deki gençlerin, bazen komik bazen buruk ama hep gururla anlatılan ilk gençlik anıları demek. Dikilen kostümler, ezberlenen danslar, yüksek sesle okunan şiirler, seyirciler arasında aileyi bulmaya çalışmanın heyecanı ama birlikte olmanın sevinci vardı 19 Mayıs’larda.

Küçükken televizyonda orada olmanın hayaliyle izlediğim stadyum törenlerinde, bir Z kuşağı genci olarak ucundan kıyısından görev alma imkanı buldum ama günümüz Türkiye’sinde genç olmanın getirdiği birçok şey gibi bunu da ‘eksik ve hayal meyal’ yaşadım. 2012 yılından itibaren tamamen bitirilen stadyum törenleri, 19 Mayıs’lara dair neredeyse 100 yıllık bir kolektif hafızanın aktarımını da sonlandırmış oldu.

Antik Yunan’daki ilk örneklerinden itibaren stadyumlar, hem kutsal törenleri düzenlemek hem sonradan Olimpiyat geleneğine uzanacak spor oyunlarını sergilemek için tüm toplumun bir araya geldiği merkezi sosyal alanlar oluyor. Stadyum, ayrıca tören ve yarışlarda ‘eşitliğin görülebilir olduğu’ ve tüm şehrin etkinliği yan yana izleyip birlikte alkışlayabildiği bir alan. 

19 Mayıs Stadyumu’nda Gençlik ve Spor Bayramı kutlamaları, Ankara, 1953

Günümüzde Türkiye’de, yalnızca futbolla, dolayısıyla kıran kırana yarış, şiddet ve hakaretle dolan bu alanlar, on yıl öncesine kadar sporda eşitliğin, birlikte kutlamanın ve gençliğin enerjisinin sembolü olan bayram törenleriyle anılıyordu. Törenlerin stadyumdan çıkması, bu kolektif sevincin yitmesine sebep oldu. Bu sadece törenlerin iptaliyle de olmadı, bazı stadyumların adı değişti, bazılarının yapıları değişti, bazıları daha uzak yerlere alındı. 

Arkitera’nın 2022 verilerine göre, yıkılan 26 stadyumun 21’i ‘millet bahçesi’, beşi ise konut veya ticari gayrimenkul oldu. Yeni stadyumların, aynı şehir hastaneleri gibi yalnızca adında ‘şehir’ geçirerek, şehir merkezlerinden çok uzakta inşa edilmesi burada gerçekleşecek spor ve kültür faaliyetlerine ilgi ve katılımı azaltacak bir etken. Ayrıca bu stadyumlar sadece birkaç firma tarafından inşa ediliyor, Türkiye’de stadyum tasarımına dair yalnızca iki yarışma gerçekleşmiş ve birinde kazanan proje uygulanmamış bile. 

Proje aşamasında olan ya da yeni yapılan stadyumlara sponsorların veya siyasilerin isimlerinin verilmesi de stadyumların spor ve kültürden uzak, tamamen bir rant alanı haline geldiklerini somutlaştırıyor. 

Cem Pekdoğru Kapsül için yazdığı ‘Spor ve Sergi Sarayı’nı Hatırlamak’ başlıklı yazısında, basketbolun yuvası olan bu spor kompleksinin akıbeti için şöyle diyor: “Bir zamanlar ufak çaplı bir basketbol devriminin kıvılcımlarına sahne olan spor salonunun yerinde bugün şatafatlı bir alışveriş merkezi yükseliyor. Tüm bunlar bize bir kez daha burasının bir ‘amnezi ülkesi’ olduğunu hatırlatıyor.” 

İnönü Stadyumu'ndaki kutlama/2009 (Depo Photos)

Sistematik bir biçimde unutma ve unutturma, bizi bir arada tutan değerlerden uzaklaştırdıkça ve bu değerler metalaştıkça keyif aldığımız şeylerin sayısı da azalıyor. Mor ve Ötesi, iki yıl önce eski adıyla İnönü Stadyumu’nda konser vereceğini açıkladığında tüm ülkede bir ‘bayram havası’ esmişti. Stadyumda kaybedilen coşkuyu, 35 bin kişi hep birlikte yine stadyumda buldu. Mor ve Ötesi’nin açtığı yolu 26 Mayıs’ta Hayko Cepkin ve belki sonra başka sanatçılar izleyecek. 

Törenler elimizden alınsa, mekanlar değişse, gösteriler anne babalarımızın anlattığı anılarda kalsa da 19 Mayıs’lar, birlikte şarkı söyleyebildiğimiz her anda sanki yeniden kutlanıyor. ‘Muhtaç olduğumuz kudret’ sanki bu anlarda gizli.

pazar önerileri

Fotoğraf: Pitchfork

Kings of Convenience konser kaydı: ‘Live in Hong Kong‘

Kapsül’de bu hafta | İyi Yaşam: ‘İşbirlikçi dijital dünya’, Spor: ‘Kâbustan alışkanlığa: EuroLeague Final Four’, Kültür: ‘Eurovision: Namütenahi bir hayal kırıklığı’, Günlük Doz (17 Mayıs): ‘En fazla 1.5 çocuk’, Business: ‘Digital Age Tech Summit’in ardından’.

Ali Cengizkan’ın yazısı: ‘Atatürk’ün ölünce gömülmek istediği Ankara tümülüsü: Yumurtatepe’

Millî voleybolcu Hande Baladın’ın hayatını anlatan belgesel: ‘BALADIN’

Pınar Ögünç’ün yazısı: ‘Hirayama pansumanı, Saito, hijyen ve huzur’

Tenis efsaneleri Federer ve Nadal’ın Louis Vuitton için yaptığı özel çekim.

Uğur Kutay’ın yazısı: ‘Maymunlarla insanlık tarihi’